Stara rebeliantka
Studia nad semantyką obrazu
Tytułowa stara rebeliantka to figura mająca moc wyzwalania z ram otaczających praw.
W swym wizualnym i językowym wymiarze przyjmuje kształt lubieżnej, starej pijaczki (łac.
anus ebria), której wulgarne zachowanie jest odwróceniem naturalnego, pożądanego przez
społeczeństwo stanu bycia.
Ten szczególny obraz został zbudowany na anty-ideach, kliszach łamiących lub w
bardzo wyraźny sposób naruszających kulturowe tabu, jak kobiece pijaństwo, swoboda
seksualna czy wyzwolenie spod władzy ukształtowanych przez tradycję norm. Tylko tak
skrajnie wyrazista konstrukcja mogła stać się fundamentem dla znaku wyrażającego
jednocześnie idee protestu i nadziei. Z wnętrza swego ciała-obrazu „pijana starucha”
czerpie więc swoją moc uzdrawiania (remediatio), pocieszenia (consolatio), wyzwalania
(liberatio) i negacji śmierci (negatio mortis). Jako kpiarska i komiczna „demaskatorka”
norm i zasad postać ta stała się jednym z bardziej charakterystycznych znaków „eschatologii
upojenia”. W obecnej kulturze relacje obrazu „starej pijanej kobiety” ze sferą
sacrum uległy znacznemu zatarciu. Dziś jej bunt zdaje się mieć głównie wymiar
naturalistyczny, tymczasem polska literatura współczesna odkrywa tę postać na nowo,
przywołując zapomniane konteksty, odsłania eschatologiczny sens tej konstrukcji. „Stara
pijaczka” znów staje się pełną ekspresji „dionizyjską starą babą”, jej
realistyczny „szkielet” ponowie obrasta w warstwy należnych tej postaci sensów, treści
i ulotnych metafor.
Wysoce oryginalne trans-dyscyplinowe studium przypadku nie mające
precedensu w literaturze przedmiotu, stanowiące ewenement wśród bieżących publikacji
polskiego środowiska humanistycznego […] wykonane na bardzo wysokim poziomie
profesjonalnego warsztatu, a przy tym stanowiące dobrze napisaną i ciekawą propozycję
lekturową.
prof. dr hab. Ryszard Nycz
Dr Sebastian Borowicz (ur. 1978), archeolog klasyczny, zajmuje się
zagadnieniami związanymi ze sztuką i archeologią starożytnej Grecji i Cypru.
Dr Joanna Hobot (ur. 1969), literaturoznawca, metodyk, teatrolog, autorka
książki Gra z cenzurą w poezji Nowej Fali 1968 – 1976, pracownik Wydziału
Polonistyki UJ.
Prof. dr hab. Renata Przybylska (ur. 1957),polonistka, językoznawczyni
specjalizująca się w zakresie semantyki, leksykologii i leksykografii, socjolingwistyki
i retoryki oraz kognitywistyki, autorka kilkudziesięciu artykułów naukowych z tego
zakresu i kilku książek, współautorka Słownika współczesnego języka polskiego.
Zawodowo związana z Wydziałem Polonistyki UJ
Wstęp (S. Borowicz)
Rozdział I Maska Sylenis (S. Borowicz)
1. Eschatologia upojenia
2. Uchylić zasłonę śmierci
3. Nowożytne intermezzo
Antyk
Rozdział II „O winożłopki! O baby pijaczki”. Językowy obraz „pijanej
staruchy” w literaturze antycznej (S. Borowicz, R. Przybylska)
1. Język – obraz – literatura
2. Pojęcia ????? i anus – sieć semantyczna „kobiecej starości”
2.1 Leksem ?????
2.2 Leksem anus
3. Leksykalizacja pojęcia „starej pijaczki”
4. Profile semantyczne „starej pijanej kobiety” w tekstach greckich i łacińskich
4.1 Wygląd i wiek: anus deformis
4.2 Usposobienie i typowe zachowania
4.2.1 Gadatliwość:Multiloqua et multibiba, est anus
4.2.2 Pijaństwo: nomen Leaenae est, multibiba atque merobiba
4.2.3 Rozwiązłość: „dostałem się na nocleg do pewnej karczmarki, niejakiej Meroe,
starki wprawdzie, ale jeszcze mocno jurnej”
4.3 Typowe sytuacje, w których uczestniczą stare pijące kobiety
4.4 Typowe role społeczne związane ze starymi pijącymi kobietami
4.4.1 Rajfurki, hetery i karczmarki: „Na straży u drzwi stoi koczota starucha/ A ta
lubi pociągnąć dobrze”
4.4.2 Piastunki „Kto ukochane twe dziecię…opróżnił?”
4.4.3 Kapłanki, guślarki, wiedźmy i bachantki: „Maciora w ludzkim kształcie,
pijaczka i wiedźma”
5. Stara baba to dzban na wino
6. Językowy obraz reviviscentia
Rozdział III Znak zapomnianej eschatologii (S. Borowicz)
1. Pocieszająca moc obrazów
2. Postać – wizerunek – znak: „Lubieżna i pijana starucha o twarzy bardzo szpetnej”
3. Obraz i literatura
3.1 Ž???? µ????? w brzuchu wieloryba – literacki obraz przejścia
3.1.1.Stara pijaczka, kordaks i ketos
3.1.2 Konstrukcja postaci
3.1.3 Konstrukcja sceny
3.2. Fantasmagoria śmierci vs fantasmagoria obrazu
4. Obraz i sztuka
4.1 Ž???? ????????? – „starucha pełna wina”
4.2 Rodzina przedstawień typu anus ebria w okresie hellenistycznym i rzymskim
4.3 Archaiczne i klasyczne prototypy
4.4 Rzymskie kopie ????? ????????? – analiza semantyczna obrazu
4.4.1 „Starość bowiem cień śmierci rzuca” – kobieca starość jako znak
4.4.2 Ekspresja twarzy
4.4.3 Strój
4.4.4 „Zataczająca się od pijaństwa flasza” – atrybut
4.4.5 „Gromada starych wiedźm, siedząca/ W kuczki, w żałości grzęznąc niemey”
– pozycja postaci
4.5 Anus ebria est Zmyrnae in primis incluta – stara pijaczka ze Smyrny
4.5.1 Pliniusz, Mucjanus i Myron
4.5.2 Kontekst religijny smyrneńskiej rzeźby
4.6 Funkcja rzymskich kopii
5. Ž???? ????????? jako znak remediatio i zwycięstwa wina
6. „Co ostatecznie w tej babie siedzi?”
7. La monde renversé
Współczesność
Rozdział IV Językowy obraz „starej pijanej kobiety” w polszczyźnie
(R. Przybylska)
1. Podejście metodologiczne: analiza semantyczna i onomazjologiczna
1.1.1 Zespół cech definicyjnych i fasety (aspekty znaczenia)
1.1.2 Kolokacje i pozycje składniowe
2. Pojęcie „starej pijanej kobiety” w ujęciu onomazjologicznym
3. Struktura kognitywna leksemu „baba”
3.1.1 Etymologia
3.1.2 Współczesne znaczenia
3.1.3 Rodzina słowotwórcza wyrazu „baba”
3.1.4 Frazeologia
3.1.5 Kolokacje
3.1.6 Parametry semantyczne
3.1.7 Definicja kognitywna słowa „baba”
4. Pozostałe leksemy
4.1.1 Żona
4.1.2 Matka
4.1.3 Kobieta
4.1.4 Niewiasta
4.1.5 Pani
4.1.6 Dziewczyna
4.1.7 Starucha
5. Atrybut upojenia
6. Figura „starej pijanej kobiety” w folklorze oraz literaturze staropolskiej
Rozdział V Wobec śmierci i upojenia. Dionizyjska baba w polskiej literaturze współczesnej
(J. Hobot)
1. „Dlaczego nie chcecie stworzyć mitologii nowej?”
2. Dionizyjska baba
2.1 „Raskolnikow uderza siekierą”
2.2 „Lubię stare kobiety”
2.3 Źródło młodości
2.4 „Piję późne wino”
2.5 „Szczęśliwa jak hipopotam”
2.6 „A ja cię synku rodziłam na wieczne konanie”
2.7 „Dziecko to ja”
2.8 Stary Sokrates – stara Baubo
2.9 „Wciągnę go w siebie”
2.10 „Na pohybel szczawiom!”
2.11 „Nigdy jeszcze tak władczy nie wydał się Eros”
2.12 „Won ty z cuchnącą dziurą”
2.13 „Ciągle coś dźwigam, jak ten tragarz stary:/ Ciebie przygniotą już milsze ciężary”
2.14 „Stary lubieżny dziadu pora tobie do grobu”
2.15„Szalona starość”
2.16 Wie eine Mädchen
2.17„Oszukana”
2.18 Pergamońscy barbarzyńcy
2.19 Omofagia
2.20 Stara Ofelia
Rozdział VI Zakończenie: Stara rebeliantka (J. Hobot)
1. „Filozofia…żeńskiej szpary”
2. Je déteste mon visage
3. „Ta stara pijaczka – Europa”
Bibliografia
Spis tabel i ilustracji
Indeksy
384 strony, Format: 16.0x23.0cm, oprawa miękka
