Całkowita rewolucja
Status przedmiotów w poezji surrealizmu
Książka Jakuba Kornhausera Całkowita rewolucja. Status
przedmiotów w poezji surrealizmu należy do tych prac, które czyta się z autentyczną
przyjemnością. Jest to bowiem rozprawa dojrzała, przemyślana, dobrze skonstruowana i
sprawnie napisana, bogata materiałowo, obfitująca w interesujące obserwacje i wnioski.
Jej autor nie tylko doskonale zna opracowania dotyczące surrealizmu, ale też porusza się
swobodnie zarówno po najnowszej teorii literatury, jak i po wielu obszarach współczesnej
humanistyki, dowodząc zwłaszcza dobrej znajomości filozofii i antropologii, a szczególnie
opracowań dotyczących materialności, rzeczy, przedmiotów i teorii obrazu. Co najważniejsze,
ta erudycja mu nie ciąży i nie przeszkadza. Niniejsza monografia ma wiele niepodważalnych
zalet. Jest rzetelna pod względem analitycznym, pomysłowa w zakresie interpretacyjnym,
cechuje ją także teoretyczna inwencja. Autor wyraźnie dobrze czuje się w precyzyjnych
analizach utworów poetyckich i ich specyficznego języka. Należy też wspomnieć o
komparatystycznym charakterze tej książki. Jej główną problematyką jest rumuńska
wersja surrealizmu, Jakub Kornhauser ujmuje ją jednak na szeroko zakreślonym tle porównawczym
i pokazuje jako swoistą odpowiedź na teorie surrealistów francuskich (głównie André
Bretona) i twórcze ich rozwinięcie. Analizy poezji Gellu Nauma są także wzbogacone częstymi
odwołaniami do czeskiej, słowackiej czy serbskiej poezji surrealistycznej. Ujęcie porównawcze
sprawia, że książka może być lekturą interesującą nie tylko dla specjalistycznego
grona rumunistów, ale też dla badaczy surrealizmu i literatury nowoczesnej w ogólności.
Z recenzji dr. hab. Andrzeja Zawadzkiego
Celem, jaki przed sobą stawiam, jest wpisanie interdyscyplinarnie rozumianego pojęcia
obiektu w estetykę surrealizmu i odnalezienie metody analizy jego językowej, tekstowej
obecności. Następnie, na podstawie istotnych dla tej tematyki manifestów Andre Bretona,
chciałbym zaproponować typologię specyficznego dla surrealizmu obrazowania poetyckiego,
które, co poddaję pod rozwagę, w szczególny sposób powiązane jest z udziałem
metaforyki opartej na przedmiotach. Mam również zamiar, by tak rzec, taksonomiczny: dzięki
wypracowanemu instrumentarium badawczemu tworzę odrębną klasyfikację obiektów
charakterystycznych dla poezji surrealizmu. W ostatnim rozdziale wykorzystuję ten swoisty
teoretyczno-literacki model, któremu patronuje powołana przeze mnie uprzednio „postawa
surrealistyczna", jako odpowiedź na potrzebę »nowej, krytycznej hermeneutyki«, o
którą upominał się przed laty Peter Burger, do lektury esejów teoretycznych oraz,
przede wszystkim, do analizy twórczości poetyckiej surrealistów rumuńskich. W tym świetle
będę chciał ukazać wiersze bukareszteńskiego poety i teoretyka kierunku Gellu Nauma
jako teksty z jednej strony emblematyczne dla całego dorobku programowego i stricte
estetycznego europejskiego surrealizmu, z drugiej natomiast jako przypadek osobliwy, w którym
problematyka przedmiotu wyłaniająca się z pism Bretona znajduje najpełniejszą
kontynuację oraz szczególnie istotne uzupełnienie.
Fragment Wprowadzenia
Jakub Kornhauser - doktor literaturoznawstwa, tłumacz, krytyk
literacki, poeta. Wykłada w Instytucie Filologii Romańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego,
współpracuje z Wydziałem Polonistyki UJ. Członek redakcji „Literatury na Świecie",
związany także z „Nową Dekadą Krakowską". Zajmuje się przede wszystkim teorią
i historią ruchów awangardowych, poezją eksperymentalną, współczesną kulturą polską,
francuską, rumuńską i środkowoeuropejską. Współredaktor czterech monografii,
ostatnio opublikował tom Głuchy brudnopis. Antologia manifestów awangard Europy Środkowej
(wraz z Kingą Siewior, Kraków 2014). Autor trzech tomów poetyckich, tłumaczony na
kilka języków.
Wstęp. „Postawa surrealistyczna”. W stronę nieprzedstawialności
9
Wprowadzenie. Tajemnicza obecność rzeczy 17
Perspektywa przedmiotowa 18
Obraz i przedmiot 23
Szeregi obiektów osobliwych. Od Lautréamonta do Jacoba 25
A) Lautréamonta „mówiący włos” 25
B) Rimbauda „salon w głębi jeziora” 28
C) Jacoba „trzy grzyby, które są księżycem” 31
Rozdział I. Sprzeczność jedności, negacja syntezy. Teorie awangardy i współczesne
„teorie rzeczy” w poszukiwaniu „postawy surrealistycznej” 37
Awangarda: w stronę nowej, krytycznej hermeneutyki (Od Bürgera do Böhmego) 39
„Drugie uprzedmiotowienie przedmiotów”. Przeciwko „postawie realistycznej” 42
Bürger: zagadkowość struktury 46
1. Od „dzieła” do „dzieła awangardowego” 46
2. Od przypadku do montażu 48
Szkłowski: „udziwnienie” i „rozruszanie rzeczy” 51
Eco: katalog – lista. Enumeracja chaotyczna 55
Pomian: katalog – kolekcja. Przedmioty użytkowe i semiofory 61
Hocke: discordia concors 64
Baltrušaitis: paradoksy anamorfozy 70
Krajewski: style życia przedmiotów 74
Sudjic: konwulsyjne erupcje 80
Böhme: fetysz, czyli triumf przedmiotu 84
„Postawa surrealistyczna”. Konstelacje i transpozycje 91
Rozdział II. Od „nieuleczalnego niepokoju” do „mutacji roli”. Priorytety
„całkowitej rewolucji przedmiotu” w manifestach surrealizmu i twórczości poetyckiej
André Bretona 97
1. „Lasy są czarne albo białe”. Narodziny i życie wielokrotne obiektów między
Manifestem surrealizmu a Drugim manifestem surrealizmu 104
W kierunku nadrzeczywistości 104
Potworność i mrok. Wśród „niebezpiecznych krajobrazów” 108
„Noc błyskawic” 111
„Romantyczne” ruiny i „nowoczesny” manekin 113
Przedmiot a wyobraźnia: to, co być może 116
Obraz poetycki (I). Najwyższy stopień dowolności 118
„Poetycka świadomość przedmiotów”. Właściwości obrazów surrealistycznych 124
A) Sprzeczność 126
B) Zamaskowanie 128
C) Tajemniczość oraz D) Niedookreślenie 130
Obraz poetycki (II). Krańcowe rozluźnienie 136
Namacalne dowody innej egzystencji 137
Przedmiot surrealistyczny: krnąbrna obecność, krnąbrna referencjalność 139
„Na odwrocie rzeczywistości”. Interpretacje i zgrupowania 142
2. „Cały ciąg stanów utajonych”. Transformacja i sukces obiektu surrealistycznego w
Kryzysie przedmiotu 146
Przedmiot w najszerszym filozoficznym znaczeniu 146
Zapowiedź rewolucji 148
Bezprecedensowa wola uprzedmiotowienia 149
„Model wewnętrzny” versus „model zewnętrzny” 152
Nieskończony katalog przedmiotów surrealistycznych 157
A) Poetyckie ready-mades 161
B) Poetyckie „obiekty znalezione” 161
C) Poetyckie „przedmioty surrealistyczne w sensie właściwym” 163
„Żywe poprawki”. „Zakłócenie” i „deformacja” 164
„Mutacja roli”. „Substytucja”, „insercja”, „delecja” 167
Konsekwencje „momentu surrealistycznego” 171
Rewolucja po rewolucji. „Dynamika dematerializacji i parowania” 172
Rozdział III. Laboratorium zakłóceń i deformacji. Typologia poetyckich
przedmiotów surrealistycznych na przykładzie twórczości Gellu Nauma 177
1. „Precyzyjna deformacja” oraz „obiekt obiektywnie ofiarowany”. Dalsze losy
teorii obiektu surrealistycznego po Kryzysie przedmiotu 180
Naum: „przedmiot naśmiewa się z obrazów”. Kulisy „precyzyjnej deformacji” 180
Demoniczność „obiektu efialtycznego” 184
Luca: „chowam się pod stołem, żeby nie znalazł mnie scyzoryk”. Podwójne życie
„obiektu obiektywnie ofiarowanego” 187
„O.O.O.” (I): wzmacnianie podmiotu 188
„O.O.O.” (II): osłabianie podmiotu 192
Kubomanie i „obiekty wdzięcznie niejasne” 194
2. „Wesołe płuca trzasnęłyby kopytami”. Strategie obrazowania poetyckiego w Wędrownym
podżegaczu Gellu Nauma 199
„Każdy palec jest drogocennym posiłkiem”. Strategia substytucji (I) 201
„Niebieska czaszka”. Strategia modyfikacji (I) 205
„Fabryki zgrzytają zębami”. Strategia animizacji (I) 207
Strategie obrazowania a właściwości obrazu 211
3. „Estetyka zjadła biszkopty”. Antropomorfizacje i przeobrażenia w Vasco da Gamie
Gellu Nauma 217
Od statyczności do dynamizmu 218
A) „Kwiaty są ciastkami”. Strategia substytucji (II) 218
B) „Koszule z jelit”. Strategia modyfikacji (II) 220
Od animizacji do antropomorfizacji 221
A) „Papierosy puszczają się biegiem”. Strategia animizacji (II) 221
B) „Pończochy mają grzeczne usta i wąsy”. Strategia antropomorfizacji 224
Od absorpcji do transformacji 233
A) „Kury obgryzają nam mózgi”. Strategia absorpcji 233
B) „Kolory stały się bocianami”. Strategia transformacji 238
Zakończenie. Surrealistyczne furtki 243
Bibliografia 249
Summary 261
Indeks nazwisk 265
270 stron, Format: 16.0x23.5cm, oprawa miękka
