RELIEFY ROZMAZANE RZECZY I OBRAZY W KULTURZE DAWNEJ GRECJI BOROWICZ S. Księgarnia

Reliefy rozmazane

Rzeczy i obrazy w kulturze dawnej Grecji

Zbyt często zapominamy, że pojęcie obrazu nie jest z nami od zawsze. Stanowi ono intelektualny wynalazek epoki Axenzeit. Dzięki niemu świat Greka epoki klasycznej to the brave new world – staje się nie tylko rozpoznawalny, ale również interpretowalny. Ukształtowany wówczas sposób myślenia i postrzegania rzeczywistości zapoczątkowuje szczególny typ kultury diakrisis, która w swych zrębach funkcjonuje do dziś. Jej naturalność, oczywistość oraz racjonalna poręczność przesłaniają nam jednak archaiczny świat przed epoką obrazu. Pytanie, jakie warto więc zadać, brzmi: co zobaczymy, jeśli uwolnimy się od kategorii reprezentacji, podobieństwa i wizerunku? Co zobaczymy, próbując spojrzeć na świat oczami homeryckiego Telemacha?

Książka ta zwraca się ku wąskiemu, lecz niezwykle ważnemu wycinkowi kultury dawnej Grecji (IX–IV w. przed Chr.), w którym nie tylko rzeczy zostały przekształcone w obrazy, obrazy w pojęcia, ale także ikoniczność, będąca dotąd formą oddziaływania, stała się wizualnością. Analiza tego procesu to cała „archeologiczna manufaktura” ukierunkowana nie tyle na zabytki, ile na ich kulturowe siedliska – eikotopie. Paradoksalnie bohaterami tej książki nie są więc wyłącznie tytułowe rzeczy i obrazy – rzeczowniki, ale również zespolone z nimi działania, praktyki i gry społeczne oraz ich światopoglądowe motywacje. Ów amalgamat zyskuje tu miano faktu ikonicznego – wytworzonej rzeczy o określonych jakościach i własnościach plastycznych, będącej jednocześnie wizerunkiem, zdarzeniem i stanem.

Przeszłość oglądamy oczami antykwariusza, muzealnika – oczami pełnymi zachwytu i zrozumienia dla kształtu wylewu attyckiej wazy, dla jej technologicznej doskonałości. Widziany z tej perspektywy świat skazany zostaje na bycie przedstawieniem. To przestrzeń biernych, podległych, oswojonych obiektów. Jednocześnie ten niemy świat antycypujemy; to w nim szukamy życia, choć jest on martwy, jest nam dany już tylko jako las kamiennych reprezentacji. Cena za dostąpienie poczucia estetycznej wzniosłości, za odczucie piękna mającego niejednokrotnie posmak autoerotycznego zaspokojenia (ale czyż nie o to nam właśnie chodzi?) jest wielka. Chcąc mówić o kulturze Grecji, chcąc zobaczyć coś więcej niż tylko zachwycające, piękne szczątki, musimy jednak zmienić nastawienie. Nasze zadanie to odwrócić na chwilę proces dewerbalizacji kultury, gdyż dawna Grecja to przede wszystkim przestrzeń aktywnego oddziaływania, ucieleśnionego, uczestniczącego, sprawczego współbycia; to zastygający z czasem – w coraz piękniejszych przedmiotach – czasownik.

fragment Słowa wstępnego

„Reliefy rozmazane to dzieło nowatorskie i kompletne, w którym odnajdziemy fascynującą opowieść o wizualnym przełomie, jaki dokonał się w kulturze archaicznych Greków. Aby wniknąć w ów świat myślenia i działania sprzed racjonalizującej epoki Platona i Arystotelesa, autorowi nie wystarcza jednak sama biegłość praktyczna archeologa klasycznego ani filologiczna znajomość greckich tekstów. Wykorzystuje on gruntowną podbudowę teoretyczną, której dostarcza filozofia czy głęboki namysł kulturoznawczy, by ukazać nam ikoniczność w sposób dla badacza kultur starożytnych niezwykły i oryginalny. Śmiałość ta jest wielką zaletą książki, gdyż pozwala zerwać zasłonę oczywistości z naszych spekularnych przyzwyczajeń i interpretacyjnych nawyków dotyczących greckich obrazów. To również studium napisane na styku dwóch wielkich antropologicznych tradycji: frankofońskiej oraz anglosaskiej, łączące tym samym interpretacyjną świeżość z metodologiczną dyscypliną. Z pewnością będzie nie tylko cennym przewodnikiem dla starożytników, ale dzięki swej erudycyjności może także stanowić niewyczerpane źródło inspiracji dla szeroko rozumianych przedstawicieli nauk humanistycznych: kulturoznawców, filozofów sztuki, kognitywistów czy antropologów kultury”.

dr hab. Gościwit Malinowski, prof. UWr

Słowo wstępne
„Archeologiczna manufaktura” 19

Telemach i Sokrates 19
Rzeczownikowość versus czasownikowość kultury 22
Bohaterowie – fakty ikoniczne 24
Kultura chōros i kultura diakrisis 27
Timeo Danaos et dona ferentes 30
Eikotopie 33

Rozdział I
Przygodność i polimatia. Humanistyczne konteksty badań nad rzeczami i obrazami 41

1.1.     Obrazy i rzeczy jako figury zmienności ludzkiego sposobu myślenia 41
1.2.     Trudna (nie)zależność obrazu w połowie XX wieku 44
1.2.1.    Perspektywa psychologiczna 45
1.2.2.    Perspektywa fenomenologiczno-hermeneutyczna 46
1.2.3.    Perspektywa strukturalno-semiotyczna 49
1.3.     Perspektywa postmodernistyczna. „Il n’y a pas de hors-texte” („nie ma poza-tekstu”)? 57
1.3.1.    Trudny powrót z krainy języka 57
1.3.2.    Powrót do aisthēsis 58
1.3.3.    Zwrot ku oralności – ożywienie obrazu 63
1.4.     Zmiany w badaniach nad sztuką i kulturą grecką 65
1.5.     Zwrot kulturowy i studia kulturowe 70
1.6.     Multikulturalizm oraz studia postkolonialne 73
1.7.     Hermeneutyka radykalna 75
1.8.     Poetyka powidoku – zwrot obrazowy i pozorna ikonofilia końca XX wieku 76
1.9.     Transdyscyplinarne pasaże 79
1.10. Afekty – zwrot empatyczny 83
1.11. Na skraju antropocenu. Posthumanizm i powrót do materialnego świata 85
1.11.1. Zwrot performatywny i zwrot ku rzeczom 85
1.11.2. Zwrot bioegalitarny i myśl nomadyczna 89
1.11.3. Postmedialność i biotechnologos 92
1.11.4. Teorie niereprezentacjonistyczne 95
1.11.5. Czas technologów – obrazy a sztuka generatywna i technoscience 97

Rozdział II
„Argos patrzący tysiącami oczu”. Nastawienie krytyczne i analiza multiwektorowa 103

Rozdział III
Możliwość obrazu: tropiąc „nic” pod pozorną ciągłością sensu 119

3.1.     Myślenie zaimkiem 119
3.2.     Ślady po nacięciach 123
3.3.     Fakt ikoniczny jako zespół mikrotemporalności 130
3.4.     „W przyszłość wkraczamy tyłem”. Ponowoczesność jako szansa na przybliżenie statusu faktów ikonicznych w kulturze chōros 133
3.4.1.    Styczne – człowiek między opowieściami 136
3.5.     Zmysł udziału i polienergidalny model obrazu 140

Rozdział IV
Kulturowa praca widzenia 147

4.1.     Redukcja wizualna – od kiedy Grecy widzą obrazy? 147
4.2.     Od θαῦμα ἰδέσθαι do κάλον θέαμα 157
4.2.1.    Podziwianie a rozpoznanie 159
4.3.     Kinezyka i proksemika w procesie wzrokowej percepcji faktów ikonicznych            165
4.3.1.    Kinezyka – widzenie w perspektywie afordancji i ekologiczna optyka immersji 167
Performatywność, gestyczność i interaktywność widzenia jako mikrotemporalne elementy funkcjonowania artefaktów 171
4.3.2.    Proksemika 177
„Miejsce, czyli przestrzeń 179
Przestrzeń w perspektywie fenomenologii 184
Politopie – archaiczna poetyka wielomiejsca 187
Przestrzenność faktu ikonicznego a przestrzeń w obrazie 193
Metafizyczny model pola widzenia: uwidocznienie jako zasadzka 196
4.4.     Ikoniczne realizacje problematyzujące pierwotną przestrzenność, ruchomość oraz widzenie     200
4.4.1.    Realizacje okresu archaicznego 200
Przestrzeń jako wymierzony wzór i ornament 200
Trójnogi i amfora z Eleusis 202
Reliefowe pitosy i eksperymenty z trójwymiarową percepcją przestrzeni 212
4.4.2.    Realizacje okresu klasycznego – sąd Parysa 220
Czasoprzestrzeń 223
Uroczysko Acheloosa i nimf – chōros Ateny 226
Widzialne i ukryte – układ spojrzeń i konstrukcja pola wizualnego 228
Społeczny wymiar wizualności     230
Kobieca paideia 230
Męskie i kobiece 232
4.5.   Fakt ikoniczny jako zbliżenie 233

Rozdział V
Eikonomia jako element kulturowej mentalité świata greckiego 239

5.1.    Gry i praktyki społeczne 239
5.2.    Narzędziowość – świat „rzeczy pod ręką 252
5.3.    Wymiana jako podstawa gier i praktyk eikonomicznych w kulturze chōros oraz kulturze diakrisis 261
5.3.1.    Z rąk do rąk 261
5.3.2.    „Znak nam mówi 267
5.3.3.    Logomachia – obraz wymieniany słowem 275

Rozdział VI
Medialne ciała. Fakty ikoniczne w świetle wybranych nazw rzeczy i praktyk eikonomicznych 283

6.1.    Świat nowych mediów 283
6.2.    Ikoniczne modalności w świetle wybranych nazw artefaktów 286
6.2.1.    Nazwy faktów ikonicznych z podziałem na grupy oraz klasy rzeczy 286
6.3.    Kulturowe konfiguracje i wymienność nazw 307
6.3.1.    Agalmata, kouroi oraz korai 308
6.3.2.    Andriantes i eikones 312
6.3.3.    Akrothinia – archaiczny pierwowzór jako forma tabu 315
6.3.4.    Archetyp i artefakt 316
6.3.5.    „Posągi niechodzące” – kolossoi jako ikoniczne narzędzia działań rytualnych 321
6.3.6.    Daidaleia versus daidala 325
6.4.    Medialne ciała jako element praktyk społeczno-eikonomicznych 328
6.4.1.    Wytwarzanie artefaktów w perspektywie ikoniczności rzeczy – τὰ γεγραμμένα καὶ τὰ τετυπωμένα 328
Odciskanie, wylepianie, działanie ostrym narzędziem – „Niosę ci te nowatorskie zabawki, / siekierą i młotem właśnie zrobione 328
Smarowanie, mazanie, plamienie 333
6.4.2.    Poikilia, synestezja i transmedialność – działanie ostrym kolorem i zapachem 337
6.4.3.    Składanie, przechowywanie, ofiarowanie, darowanie, wymiana i upamiętnianie 344
6.4.4.    Upodobnianie, zrównywanie, reprodukowanie i naśladowanie 347
6.4.5.    Wzbudzanie reakcji emocjonalnej 364
6.4.6.    Mówienie i świadomość istnienia: „jestem posąg” 375
6.5.    Ikoniczne realizacje problematyzujące medialny status faktów ikonicznych 382
6.5.1.    Realizacje związane z ofiarowaniem, wymianą i upamiętnianiem 382
6.5.2.    Realizacje związane z upodobnianiem, metamorfozą, synestezją i poikilią 387
Dzban i amfora z metamorfozą – upodobnienie pod wpływem ostrych bodźców zapachowych 390

Rozdział VII
Plemię żywych i plemię martwych. Demokratyzacja faktów ikonicznych w kulturze diakrisis 401

7.1.    Estetyzujące spojrzenie 401
7.2.   Rzeczy o ludzkim obliczu – antropomorfizacja jako podstawowa praktyka eikonomiczna okresu klasycznego 420
7.3.   Czas esencjalistów – intelektualne podłoże przemian w sferze wytwórczości o charakterze ikonicznym 430
7.4.   Czas obrazów – „statuae atque imagines multis modis”   435

Rozdział VIII
Semiurgie. Fakty ikoniczne jako fakty znaczące w perspektywie kulturowych gier i praktyk wymiany 447

8.1.    Spektakl sensu i brzęczące sygnifikanty 447
8.2.    Nastawienie krytyczne epoki Eurypidesa 452
8.3.    Urządzenie obrazowe – obraz jako autoikona i mēchanē 456
8.3.1.   Pudełko obrazu – obraz jako forma realizacji doświadczenia przestrzennego 459
8.4.    Modi właściwości i niewłaściwości 470
8.5.    Mechanizmy sygnifikacji 479
8.5.1.    Mechanizm homogeniczny – relacja συμβάλλω: zestawienie (συνίημι) i powielanie (μίμησις) 481
8.5.2.    Mechanizm heterogeniczny – relacja διαβάλλω i otwieranie (ἀνοίγνυμι) 486
8.5.3.    Mechanizm transgresyjny – wtargnięcie (εἰσβάλλω) i przesunięcie (μεταβάλλω)          487
8.6.    Strategie sygnifikacji 490
8.6.1.    Strategia zmysłowo-emocjonalna 490
8.6.2.    Strategia czynnościowo-technologiczna 491
8.6.3.    Strategia narracyjna 492
8.6.4.    Strategia mimetyczna 492
8.6.5.    Strategia retoryczna 495
8.7.    Metafigury 496
8.7.1.    Sfinga i penetracja 496
8.7.2.    Ainigma i narracja genealogiczna 502
8.7.3.    Minotaur – crudelis amor i zła reprodukcja 505

Posłowie
Smocze zęby. Od reprezentacji do magicznych stanów rzeczy   517

Płaskie i zgeologizowane 517
Postscriptum 529
Bibliografia 531
Indeks nazwisk   587

600 stron, Format: 16.0x23.5cm, oprawa twarda

Po otrzymaniu zamówienia poinformujemy,
czy wybrany tytuł polskojęzyczny lub anglojęzyczny jest aktualnie na półce księgarni.