Działania wychowanków schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych
Socjologiczna analiza interakcji grupowych
Przyjęta interpretatywna perspektywa teoretyczna oraz zastosowana strategia
metodologiczna umożliwiła nie tylko rekonstrukcję wzorów interakcji, ale także
znaczeń związanych z podejmowanymi przez podopiecznych działaniami i strategiami (…).
Autor dąży do indukcyjnego wykrycia wzorów interakcji pojawiających się w
zebranych danych - nie uległ łatwej (w przypadku badanej problematyki) pokusie
epatowania czytelnika jakimiś „egzotycznymi” czy „szokującymi” ciekawostkami.
Dobrze świadczy o jego kompetencjach badawczych dążenie do wykrycia reguł rządzących
badanym obszarem zjawisk.
Praca Piotra Chomczyńskiego jest zarazem argumentem na rzecz przydatności
interakcjonistycznej perspektywy teoretycznej, w świetle której ludzie zamieszkujący
opisywane przez badacza światy jawią się jako osoby „z krwi i kości”, podejmujące
aktywne działania w ramach ograniczeń, na jakie natrafiają.
Pokaźny fragment pracy poświęcony jest socjologicznej analizie emocji i sposobów
radzenia sobie z negatywnymi emocjami przez wychowanków instytucji korekcyjnych. Jest to
problematyka relatywnie nowa na polskim gruncie.
Wprowadzenie kategorii emocji znacznie wzbogaca prezentowany przez autora obraz zjawisk
i pozwala przekonująco uporządkować sporą część danych. Analiza interakcji,
strategii interakcyjnych oraz sposobów radzenia sobie z negatywnymi emocjami związana
jest z próbą uchwycenia aspektu strukturalnego: statusów i zbioru ról możliwych do
przyjęcia przez wychowanków badanych instytucji. Koncentracja na działaniach i
interakcjach wychowanków nie spowodowała jednak zawężenia pola eksploracji do
działań w obrębie murów placówki. Zaletą prezentowanych analiz jest prześledzenie
ścieżek oddziaływań na kształt zachowań mających początek w szerszych kontekstach
społecznych.
Z recenzji dr. hab. Marka Gorzko, prof. nadzw. Uniwersytetu Szczecińskiego
Wstęp 11
1. Perspektywa teoretyczna 15
1.1. Paradygmat interpretatywny jako język opisu rzeczywistości instytucji korekcyjnych
15
1.2. Początki symbolicznego interakcjonizmu i jego współczesna kontynuacja 17
1.3. Emocje z perspektywy interpretatywnej 36
1.3.1. Strategie radzenia sobie z emocjami negatywnymi z perspektywy interpretatywnej 46
1.4. Teorie naznaczania w ramach nurtu interpretatywnego 52
2. Organizacja jako przestrzeń negocjowania znaczeń. Perspektywa
interpretatywna opisu organizacji 61
2.1. Zakłady poprawcze (ZP) i schroniska dla nieletnich (SdN) w Polsce jako instytucje
totalizujące 67
3. Metodologia badań interakcji wychowanków zakładów poprawczych i
schronisk dla nieletnich 73
3.1. Problemy metodologiczne i etyczne 73
3.2. Zasady triangulacji przyjęte w pracy 80
3.3. Narzędzia badawcze 81
3.3.1. Wywiad swobodny 82
3.3.2. Obserwacja uczestnicząca jawna 84
3.3.3. Analiza materiału filmowego 86
3.3.4. Analiza zdjęć 87
3.3.5. Analiza dokumentów w ramach badanych placówek 89
3.3.6. Analiza dokumentów „zewnętrznych” 90
3.4. Metoda badawcza. Podejście etnograficzne 91
4. Ramy formalne określające działalność zakładów poprawczych i
schronisk dla nieletnich w Polsce 93
4.1. Najważniejsze akty prawne określające działalność zakładów poprawczych i
schronisk dla nieletnich 93
4.2. Oficjalne cele zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich 94
4.3. Rodzaje zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich oraz warunki kwalifikacji
do nich nieletnich 94
4.4. Organizacja zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich 99
4.5. Formalne narzędzia oddziaływania wobec wychowanków, czyli system środków
dyscyplinarnych i nagród 100
5. Elementy podkultury więziennej w rzeczywistości schronisk dla nieletnich i
zakładów poprawczych 103
5.1. Podkultura więzienna w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich w
„przeszłości” 104
5.2. „Drugie życie” dzisiaj z perspektywy personelu i wychowanków 114
5.2.1. Uwarunkowania grypsowania 122
5.2.1.1. Uwarunkowania grypsowania w odniesieniu do wychowanków 122
5.2.1.1.1. Wychowankowie „doświadczeni” a „drugie życie” 123
5.2.1.1.2. Wychowankowie „z wolności” a „drugie życie” 126
5.2.1.2. Uwarunkowania grypsowania w odniesieniu do personelu 130
5.2.1.3. Uwarunkowania grypsowania w odniesieniu do specyfiki placówki 133
5.2.1.4. Uwarunkowania grypsowania w odniesieniu do okoliczności spoza placówki 135
6. Pojawienie się nowych wychowanków w placówce. Pierwsze kroki 139
6.1. Pojawienie się nowego wychowanka z perspektywy działań personelu 140
6.1.1. Miejsce pochodzenia wychowanka 141
6.1.2. Lektura akt sprawy 141
6.1.3. Pobyt w izbie przejściowej 142
6.1.4. Przyporządkowanie do grupy 144
6.1.5. Obserwacja i dyscyplinowanie 145
6.2. Pojawienie się nowego wychowanka z perspektywy działań podopiecznych 146
6.2.1. Wychowankowie doświadczeni 147
6.2.1.1. Udzielenie rekomendacji ze strony wychowanków z poprzedniej placówki 147
6.2.1.2. Weryfikacja tożsamości nowego poprzez wykorzystanie kontaktów spoza placówki
148
6.2.2. Wychowankowie „z wolności” 151
6.2.2.1. Weryfikacja tożsamości poprzez „okazywanie białka” 151
6.2.2.2. Testowanie 154
6.2.2.2.1. Sytuacje kreowane przez innych – testowanie 156
6.2.2.2.2. Sytuacje kreowane samodzielnie – „starania” 157
6.2.3. Uwarunkowania „wejścia” wspólne dla wychowanków „doświadczonych” i „z
wolności” 160
6.2.3.1. Permanentna obserwacja 161
6.2.3.2. Powiązania rodzinne 162
6.2.3.3. Terytorializacja 164
6.2.3.4. Działania inicjowane przez wychowanków w celu kreowania ich publicznej
tożsamości 165
6.2.3.4.1. Pierwsze wrażenie 165
6.2.3.4.2. Ujawnianie tożsamości „prawdziwej” lub kreowanie „nieprawdziwej” 166
6.2.3.4.3. Elementy „występu”. Fasady 170
7. Wyznaczniki statusu w grupie wśród dziewcząt i chłopców 177
7.1. Wyznaczniki pozycji w hierarchii, takie same w przypadku dziewcząt i chłopców 178
7.1.1. Przeszłość kryminalna 178
7.1.2. Wcześniejsze pobyty w placówkach opiekuńczych 181
7.1.3. Staż pobytu w zakładzie 182
7.1.4. Kompetencje osobowościowe 183
7.1.5. Skłonność do działań ryzykownych 184
7.1.6. Siła i sprawność fizyczna 185
7.1.7. Posiadanie talentów cenionych przez grupę 186
7.2. Wyznaczniki pozycji w hierarchii grup zakładowych różne w przypadku dziewcząt i
chłopców 187
7.2.1. Zachowania homoseksualne 187
7.2.2. Udział w konflikcie 190
7.2.3. Relacje z personelem 192
7.3. Zakład poprawczy a schronisko dla nieletnich w kontekście przejść statusowych 194
8. Emocje wychowanków w realiach zakładów poprawczych i schronisk dla
nieletnich 197
8.1. Uwarunkowania emocji wśród dziewcząt i chłopców 198
8.1.1. Emocje powstające na skutek wzajemnych oddziaływań personelu i wychowanków 198
8.1.1.1. Naruszenie subiektywnych norm sprawiedliwości 198
8.1.1.2. Ingerencja w normy i wartości typowe dla środowiska dorastania wychowanka 200
8.1.1.3. Wprowadzanie dyscypliny lub jej egzekwowanie 201
8.1.2. Emocje powstające na skutek wzajemnych oddziaływań wychowanków 201
8.1.2.1. Pojawienie się nowego wychowanka 202
8.1.2.2. Występowanie mechanizmów „hierarchiotwórczych” 203
8.1.2.3. Naruszanie norm grupowych w zakresie przestrzegania hierarchii 204
8.1.2.4. Naruszenie subiektywnych norm sprawiedliwości 204
8.1.2.5. Relacje homoseksualne 205
8.2. Zakład poprawczy a schronisko dla nieletnich w kontekście pojawiania się emocji
negatywnych 205
9. Sposoby radzenia sobie z negatywnymi emocjami wśród wychowanków 207
9.1. Wychowankowie „z wolności” 208
9.1.1. Strategie prezentacji siebie jako osoby bezbronnej 209
9.1.2. Strategia naśladownictwa bardziej doświadczonych kolegów 211
9.1.3. Strategia agresji werbalnej i fizycznej 212
19.2. Wychowankowie „doświadczeni” 214
9.2.1. Strategie akceptowane przez personel placówki 215
9.2.1.1. Realizacja pasji/hobby 216
9.2.1.2. Unikanie sytuacji konfliktowych 218
9.2.1.3. Niereagowanie na ataki innych 220
9.2.1.4. Koncentracja na przyszłości 222
9.2.2. Strategie warunkowo akceptowane 223
9.2.3. Strategie nieakceptowane przez personel placówki 225
9.2.3.1. Angażowanie się w konflikty w celu rozładowania napięcia 225
9.2.3.2. Stosowanie przemocy w momencie silnego wzburzenia emocjonalnego 227
9.2.3.3. Samookaleczenia 228
19.3. Zakład poprawczy a schronisko dla nieletnich w kontekście sposobów radzenia sobie
z emocjami negatywnymi 230
10. Role przyjmowane przez wychowanków w grupie 233
10.1. Wychowankowie „znaczący” 234
10.1.1. Przywódcy 234
10.1.2. Żołnierze 240
10.2. Wychowankowie „mało znaczący” 242
10.2.1. Aspirujący 242
10.2.2. Frajerzy 242
10.3. Wychowankowie „na uboczu” 244
10.3.1. Szwajcarzy 244
10.3.2. Neofici 247
10.3.3. Świry 249
10.3.4. Umysłowo niepełnosprawni 250
10.3.5. Socjopaci/psychopaci 252
10.4. Wychowankowie nieakceptowani 254
10.4.1. Wychowankowie nie dbający o higienę – „brudasy” 254
10.4.2. Wychowankowie „uciążliwi” 256
10.4.3. Kozły ofiarne 256
10.4.4. Informatorzy 257
10.4.5. Cwele 260
10.4.6. Agresorzy wobec rodziny 261
10.4.7. „Majciarze” 262
11. Architektura a interakcje 265
11.1. Infrastrukturalne uwarunkowania kontroli wychowanków przez personel 267
11.2. Infrastrukturalne uwarunkowania interakcji wewnątrzgrupowych wśród wychowanków
276
12. Placówki wychowawcze w świetle wybranych teorii makrospołecznych. Inne
możliwe ramy teoretyczne 287
12.1. Socjologia postmodernistyczna Zygmunta Baumana 288
12.2. Socjologia figuracyjna Norberta Eliasa 289
12.3. Teoria władzy Michela Foucaulta 291
12.4. Konstruktywizm strukturalistyczny w odniesieniu do habitusu Pierre’a Bourdieu 292
13. Zakończenie 295
14. Bibliografia 299
Podziękowania 313
Spis fotografii 315
Indeks osobowy 317
Od redakcji 323
324 strony, Format: 17.0x24.0cm, oprawa miękka
