Religia starożytnego Egiptu
Perspektywa religioznawcza
Religia starożytnego Egiptu. Perspektywa religioznawcza
– to pierwsza w Polsce
książka poświęcona temu zagadnieniu napisana przez religioznawcę. Wiesław Bator
ukazał w niej przedmiot badań w wieloaspektowym ujęciu właściwym nauce o religiach, a
jednocześnie uwzględniającym obecny stan wiedzy (w tym najnowsze polskie odkrycia
archeologiczne dotyczące czasów predynastycznych, protodynastycznych i
wczesnodynastycznych we wschodniej Delcie Nilu).
Przedstawił nie tylko skomplikowany świat wierzeń egipskich w perspektywie
religioznawczej, lecz także formowanie się tej perspektywy, czyli historię i rozwój
sposobów postrzegania religii egipskiej od czasów starożytnej ambiwalencji (pomieszania
bezkrytycznego zachwytu i wrogiej pogardy), poprzez ukształtowany przez Biblię
średniowieczny stereotyp oraz nowożytną fascynację i tworzenie w kręgach elity
europejskiej nowego mitu o wszechmocy i wszechwiedzy kapłanów egipskich zazdrośnie
strzegących tajemnej wiedzy o świecie aż do naukowej syntezy opartej na krytycznej
analizie źródeł.
Przyjęta przez autora perspektywa religioznawcza pozwoliła wyodrębnić oryginalne cechy
religii egipskiej takie jak: brak herosów i indywidualnych bohaterów, rzeczywistość
mityczna zastępująca historię w kształtowaniu tradycji i formowaniu odrębności
etnicznej, bezpośredni związek z kultem i magią etc. Niektóre z tych cech, np.:
bezpośredni związek eschatologii z etyką i moralnością (sąd pośmiertny), pojęciu
Ładu Świata (maat), powszechna kreacja za pomocą myśli i słowa, teologiczna
współistotowość (wielość w jedności, trójca w jedności) zakorzeniły się z
czasem w światowej kulturze uniwersalnej stając się podstawą późniejszej mysli
filozoficznej i teologicznej Zachodu.
Przedstawiając dzieje religii egipskiej uwzględniono dwustronny kierunek oddziaływań
między światem idei religijnych, a czynnikami politycznymi i ekonomicznymi w
kształtowaniu ówczesnej rzeczywistości politycznej i społecznej zrywając tym samym z
tendencjami redukcjonistycznymi obecnymi w wielu opracowaniach. Inną nowością jest
ukazanie wzajemnych relacji i oddziaływań występujących pomiędzy nowożytnym światem
religioznawczym i egiptologicznym, podkreślające konieczność współpracy
przedstawicieli obydwu dyscyplin i trudności, na jakie napotyka taka kooperacja.
Wiesław Bator (ur. 1952) - religioznawca, absolwent Instytutu
Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, doktor nauk historycznych, d 1979 roku
związany z Instytutem Religioznawstwa UJ, od 1992 roku pracownik Zakładu Historii
Religii w IR UJ, autor wielu publikacji z zakresu historii, teorii oraz politologii
religii, a także historii religioznawstwa.
Wykaz skrótów tytułów czasopism 9
Wstęp 11
Część I. Formowanie perspektywy badawczej
1. Określenie perspektywy religioznawczej i zarys dziejów badań 25
1.1. Perspektywa religioznawcza 25
1.2. Dzieje zainteresowań religią egipską i jej egiptologicznych interpretacji 45
1.3. Religioznawstwo egiptologiczne w Polsce 87
Część II. Podstawy odtwarzania i dzisiejszy obraz religii starożytnego Egiptu
1. Religia egipska – określenie przedmiotu badań 109
1.1. Cechy religii egipskiej 109
1.2. Błędne mniemania 116
1.3. Zasięg geograficzny cywilizacji i religii starożytnego Egiptu 118
1.4. Ramy czasowe 119
1.5. Problem nazw i imion 123
2. Źródła. Rozważania nad symboliką pisma i metafizyką języka egipskiego oraz
klasyfi kacja i przegląd najważniejszych źródeł pisanych 124
2.1. Charakterystyka źródeł 124
2.2. Język i pismo starożytnych Egipcjan 126
2.3. Klasyfikacja źródeł 137
2.4. Najważniejsze teksty 145
Część III. Perspektywa historyczna – religia w dziejach starożytnego Egiptu
1. Charakterystka ogólna 157
2. Okres prahistoryczny i predynastyczny (do ok. 3000 p.n.e 157
3. Epoka Tynicka (I i II dynastia: ok. 3000 p.n.e.–2750 p.n.e.) 173
4. Stare Państwo (III, IV, V i VI dynastia: ok. 2750 p.n.e.–2200 p.n.e.) 179
5. I Okres Przejściowy (VII, VIII, IX i X dynastia: ok. 2200 p.n.e.–2050 p.n.e 187
6. Średnie Państwo (XI i XII dynastia: ok. 2050 p.n.e.–1750 p.n.e.) 190
7. II Okres Przejściowy (XIII, XIV, XV, XVI i XVII dynastia: 1750 p.n.e.–1550 p.n.e.)
192
8. Nowe Państwo (XVIII, XIX i XX dynastia: 1550 p.n.e.–1070 p.n.e.) 194
9. III Okres Przejściowy (XXI, XXII, XXIII, XXIV i XXV dynastia: 1070 p.n.e.–663/655
p.n.e.) 208
10. Odrodzenie Saickie (XXVI dynastia: 663/655 p.n.e.–525 p.n.e.) 211
11. Okres dominacji perskiej (dynastie XXVII–XXX: 525 p.n.e.–332 p.n.e.) 212
12. Okres Ptolemejski (332 p.n.e.–30 p.n.e.) 213
13. Okres panowania rzymskiego (30 p.n.e.–641 n.e.) 215
Część IV. Klasyczna perspektywa badawcza (doktryna, kult i organizacja)
1. Egipska wizja świata 221
1.1. Panenteizm, czyli organiczna wizja świata 221
1.2. Składniki osobowości 226
1.3. Ewolucja poglądów nowożytnych badaczy na państwo faraonów 237
1.4. Trójfunkcjonalny model społeczeństwa 246
1.5. Maat jako siła utrzymująca i porządkująca byt 254
1.6. Antropogeneza religijna i miejsce człowieka w świecie 256
1.7. Etyka i moralność codzienna 257
1.8. Rozwój i trwanie 259
2. Bóg i bóstwa starożytnego Egiptu 262
2.1. Pojęcia boga i boskości w starożytnym Egipcie 262
2.2. Klasyfikacja bóstw 266
2.3. Zoolatria 294
2.4. Kult roślin (botanolatria) 300
3. Mitologia 301
3.1. Cechy mitologii egipskiej 301
3.2. Hierohistoria, czyli „ramy czasowe” wydarzeń mitycznych 308
3.3. Kosmologia, czyli przestrzenny obraz świata 310
3.4. Kosmogonia – koncepcje stworzenia i mity początku 313
3.5. Pierwsze pokolenia Wielkiej Dziewiątki Bogów 321
3.6. Narodziny Wielkiej Piątki, czyli trzeciego pokolenia Enneady, i ostateczne ustalenie
miary czasu 322
3.7. Ucieczka i powrót „Oka Słonecznego” – narodziny ludzkości 324
3.8. Poskromienie Apopa 326
3.9. Izyda wykrada Panu Wszechrzeczy tajemnicę jego imienia 327
3.10. Piwo ocala ludzkość 328
3.11. Bóg Re odchodzi z ziemskiego świata, ustanawiając następców 329
3.12. Śmierć i zmartwychwstanie Ozyrysa 331
3.13. Horus zwycięża Setha 336
3.14. Ostateczne umocnienie Ładu Świata przez Horusa i jego następców 343
3.15. Odradzający się Bata 344
3.16. Poszukiwania Księgi Thota i inne cudowne zdarzenia 345
3.17. Zbawienie Egiptu przez czarodzieja Hora, syna Panesze (chłopca Si-Usire) 350
4. Służba boża – świątynie, kapłani, kult 353
4.1. Domy Boże (świątynie) 353
4.2. Kapłani 357
4.3. Kult i rytuał codzienny 362
4.4. Święta 364
4.5. Najsłynniejsze ośrodki religijne i przybytki bogów 371
Część V. Perspektywa indywidualna – religia w życiu doczesnym Egipcjanina
(religia i sacrum na co dzień)
1. Charakterystyka ogólna 389
2. Poczęcie 390
3. Rozwój płodowy 392
4. Narodziny 393
5. Nadanie imienia 395
6. Wpis do Księgi Życia 396
7. Beztroskie lata 396
8. Szkoła, nauka zawodu 398
9. Małżeństwo 402
10. Życie zawodowe 407
11. Odpoczynek 409
12. Sacrum a zdrowie 412
13. Śmierć 415
14. Wędrówka na Zachód 425
Część VI. Perspektywa eschatologiczna – sprawy ostateczne
1. Główne cechy eschatologii starożytnego Egiptu 431
2. Ostateczne losy człowieka 436
3. Losy świata – ostateczne rozstrzygnięcie 442
4. Wpływ eschatologii egipskiej na późniejsze koncepcje spraw ostatecznych 443
5. Problem zbawienia i zbawiciela 443
Podsumowanie. Religia Egiptu w perspektywie porównawczej – dziedzictwo i
analogie 453
Bibliografia 459
512 stron, Format: 16.0x23.0cm, oprawa miękka
