Wyłączenie sędziego w procesie cywilnym
Instytucja wyłączenia sędziego w procesie cywilnym, której poświęcona jest
niniejsza monografia, należy do podstawowych procesowych gwarancji bezstronności
sędziego, bezstronność zaś stanowi zasadniczy element rzetelnego procesu cywilnego.
Tak więc instytucję tę należy też postrzegać w kontekście ustrojowym – jako
jedną z gwarancji prawa do sądu, a tym samym i prawa do bezstronnego, ustawowego
sędziego. Innymi słowy, przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o wyłączeniu
sędziego należy odczytywać w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, gwarantującym
prawo obywateli do rozpatrzenia sprawy przez sąd bezstronny i niezawisły. Bezstronność
i niezawisłość służą bowiem realizacji celu, jakim jest rzetelny proces zakończony
orzeczeniem niebudzącym wątpliwości z powodu właściwości osoby sędziego. Gwarancję
rzetelnego procesu daje tylko niezawisły i bezstronny sąd, ze stojącą na straży
sędziowskiej bezstronności instytucją wyłączenia sędziego.
Nie przypadkiem też w szwajcarskiej i niemieckiej doktrynie procesu cywilnego wskazuje
się na „prawo do ustawowego sędziego”. W obu tych państwach jest to prawo o
charakterze konstytucyjnym, które po stronie obywatela stwarza możliwość domagania
się rozpoznania każdej sprawy przez niezawisłego i bezstronnego sędziego,
ustanowionego zgodnie z prawem i właściwego.
Ponadto instytucja wyłączenia sędziego buduje społeczne zaufanie do wymiaru
sprawiedliwości. Eliminuje podejrzenie istnienia w procesie orzekania sędziów
elementów niepoddających się racjonalnej argumentacji, wskazujących na zaangażowanie
po jednej ze stron konfliktu. Można też stwierdzić, że tylko orzeczenie wydane przez
sędziego niezawisłego, którego bezstronność nie budzi wątpliwości, może zostać
uznane przez strony za sprawiedliwe. Tylko takie orzeczenie strony są w stanie
zaakceptować nawet pomimo negatywnych dla nich skutków.
Trybunał Konstytucyjny słusznie akcentując szczególną wrażliwość, jaka winna
wiązać się z problematyką zapewnienia bezstronności orzekania, podkreśla zaś, że o
potrzebie wyłączenia sędziego nie może decydować tylko zasadność in casu zarzutu
braku obiektywizmu, ale istotnym jest czy dla postronnego obserwatora, przede wszystkim
zaś strony, zachodzą okoliczności, które mogą budzić wątpliwości wobec
bezstronności sędziego, stawiać go w sytuacji zagrożenia bezstronności. Instytucja
wyłączenia sędziego ma bowiem służyć nie tylko zabezpieczeniu interesów stron,
których prawa najpełniej mogą zostać zrealizowane w procesie sądowym prowadzonym
fair, ale w równym stopniu dobru wymiaru sprawiedliwości. Stąd tak ważne jest
właściwe ukształtowanie instytucji wyłączenia sędziego, co oznacza obowiązek
ustawodawcy objęcia nią możliwie wszelkich sytuacji, które mogłyby prowadzić do
powstania u strony czy zewnętrznego obserwatora uzasadnionych wątpliwości, co do
bezstronności sędziego. Dopiero taka „przezorna” konstrukcja przesłanek
wyłączenia sędziego, wymuszająca „daleko idącą wstrzemięźliwość w interesie
wymiaru sprawiedliwości”, pozwala na twierdzenie o realizacji konstytucyjnego prawa do
sądu w ujęciu procesowym. Musi być jednak wzmocniona rozwiązaniami z zakresu
organizacji wymiaru sprawiedliwości wykluczającymi strukturalne zagrożenia
sędziowskiej bezstronności.
Warto też dodać, że na gruncie Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności, instytucja wyłączenia sędziego widziana jest jako element
konstrukcyjny sprawiedliwego procesu. W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka podkreśla się zaś, że sądy w demokratycznym państwie muszą wzbudzać w
opinii publicznej i stronach postępowania zaufanie. Zatem dla oceny zasadności wniosku o
wyłączenie sędziego pewne znaczenie ma nawet wrażenie zewnętrzne, jakie czyni sąd,
zgodnie z angielską maksymą „sprawiedliwość nie tylko musi być wykonywana, musi
być również widać, iż jest wykonywana”.
Pomimo tak istotnego znaczenia dla realizacji prawa do sądu, roli instytucji
wyłączenia sędziego w procesie cywilnym w kształtowaniu wiary i głębokiego
społecznego przekonania o sędziowskim obiektywizmie i znaczenia dla praktyki, nie
doczekała się ona dotąd szerszych badań i analiz, a niniejsza monografia, została
oparta na pierwszej, obronionej w marcu 2014 r. na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika,
poświęconej jej rozprawie doktorskiej.
Opracowanie tego zagadnienia wymagało w pierwszej kolejności podjęcia trudu
właściwego usytuowania instytucji pośród gwarancji ustrojowych i procesowych
bezstronności sędziego. Stąd trzy pierwsze rozdziały rozprawy poświęcone zostały
pojęciu bezstronności, jej gwarancjom ustrojowym (konstytucyjnym i innym ustawowym) oraz
gwarancjom procesowym – widzianym w świetle naczelnych zasad dotyczących organizacji i
funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz naczelnych i konstrukcyjnych zasad
postępowania cywilnego. Stworzyły one niezbędny grunt do dalszych, szczegółowych
rozważań. W kolejnych rozdziałach omówiono wyłączenie sędziego z mocy ustawy,
sędziego, którego bezstronność w sprawie może budzić wątpliwości (na tle
aktualnego i historycznego brzmienia art. 49 KPC), postępowanie w przedmiocie
wyłączenia sędziego i w końcu wybrane przypadki wyłączenia innych podmiotów w
procesie cywilnym. Rozprawę zamykają wnioski końcowe.
Wprowadzenie
Wykaz skrótów
Wykaz literatury
Rozdział I. Pojęcie bezstronności sędziego w polskim systemie prawa
§ 1. Pojęcie bezstronności sędziego
§ 2. Bezstronność a niezależność sądów i niezawisłość sędziowska
Rozdział II. Gwarancje ustrojowe bezstronności sędziego
§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Konstytucyjne gwarancje bezstronności sędziowskiej
I. Znaczenie art. 45 Konstytucji RP w ochronie sędziowskiej bezstronności
II. Jawność postępowania
III. Powoływanie sędziów przez Prezydenta RP na wniosek
Krajowej Rady Sądownictwa
IV. Nieusuwalność i nieprzenoszalność sędziów
V. Powoływanie sędziów na czas nieoznaczony
VI. Niepołączalność stanowisk
VII. Immunitet sędziowski
VIII. Apolityczność sędziów
IX. Wynagrodzenie odpowiadające godności urzędu
X. Kontrola instancyjna orzeczeń
§ 3. Inne ustawowe gwarancje bezstronności
Rozdział III. Gwarancje procesowe bezstronności sędziego
§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Bezstronność a wybrane naczelne zasady dotyczące postępowania cywilnego
I. Zasada równości stron
II. Zasada kontradyktoryjności
III. Zasada dyspozycyjności
IV. Zasada bezpośredniości
V. Zasada ustności
§ 3. Bezstronność a zasada swobodnej oceny dowodów jako zasada konstrukcyjna postępowania
cywilnego
§ 4. Bezstronność a wybrane naczelne zasady dotyczące organizacji i funkcjonowania
wymiaru sprawiedliwości
I. Zasada jawności
II. Zasada kolegialności orzekania
III. Zasada instancyjności postępowania
Rozdział IV. Wyłączenie sędziego z mocy ustawy
§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Podział przesłanek wyłączenia sędziego z mocy ustawy
§ 3. Pojęcie wyłączenia sędziego w sprawie
§ 4. Wyłączenie ze względu na przedmiot procesu
I. Wyłączenie sędziego w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje ze stroną w
takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki
II. Wyłączenie sędziego w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem
albo był radcą prawnym jednej ze stron
III. Wyłączenie sędziego w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w
wydaniu zaskarżonego orzeczenia
IV. Pojęcie udziału w wydaniu zaskarżonego orzeczenia
V. Pozostałe przypadki wcześniejszego orzekania w sprawach stron obecnego sporu i
podejmowania czynności w sprawie, nieobjęte hipotezą art. 48 § 1 pkt 5 KPC
VI. Wyłączenie sędziego związane z badaniem ważności aktu prawnego z jego udziałem
sporządzonego lub przez niego rozpoznawanego
VII. Wyłączenie sędziego związane z jego wcześniejszym udziałem w sprawie w
charakterze prokuratora
VIII. Wyłączenie sędziego, który brał udział w wydaniu prawomocnego orzeczenia
niezgodnego z prawem, w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody nim wyrządzonej
§ 5. Bezwzględne przyczyny wyłączenia sędziego związane z jego stosunkiem do sprawy,
poza katalogiem z art. 48 § 1 KPC
I. Wyłączenie sędziego, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o
wznowienie, od orzekania co do tej skargi (art. 48 § 3 KPC) a wyłączenie sędziego, którego
udziału lub zachowania w procesie poprzednim dotyczy skarga o wznowienie (art. 413 KPC)
II. Wyłączenie sędziego, który wydał orzeczenie uchylone w toku instancji
§ 6. Przyczyny wyłączenia ze względu na osobę sędziego
I. Wyłączenie sędziego w sprawach jego małżonka, krewnych i powinowatych
II. Wyłączenie sędziego w sprawach osób związanych z nim stosunkiem przysposobienia,
opieki i kurateli
§ 7. Problem zupełności katalogu bezwzględnych przyczyn wyłączenia sędziego.
Wnioski
I. Pozostawanie ze stroną, jej pełnomocnikiem lub przedstawicielem ustawowym w związku
konkubenckim lub wspólnym pożyciu. Związek małżeński sędziego z pełnomocnikiem
strony
II. Sędzia, który poznał istotne okoliczności sprawy poza procesem
III. Problem sędziego, który występował w sprawie w charakterze biegłego lub
tłumacza
Rozdział V. Wyłączenie sędziego, którego bezstronność w sprawie może
budzić wątpliwości
§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Problem stosunku osobistego sędziego i strony (jej przedstawiciela ustawowego lub
pełnomocnika) jako zasadniczej przesłanki powątpiewania w bezstronność sędziego
§ 3. Przyczyny wątpliwości wobec bezstronności sędziego "podejrzanego o
stronniczość"
I. Stosunek sędziego do stron
II. Stosunki służbowe sędziego
III. Szczególna podstawa wyłączenia sędziego w postaci dobra wymiaru sprawiedliwości
IV. Stosunki sędziów z profesjonalnymi pełnomocnikami stron
V. Problem małżeństw sędziowsko-adwokackich (radcowskich) w świetle standardów
obiektywnej bezstronności
VI. Znaczenie subiektywnego przekonania strony o potrzebie wyłączenia sędziego w
świetle art. 49 KPC
§ 4. Sytuacje "wątpliwe" na tle powodów usprawiedliwiających wyłączenie
sędziego podejrzanego o brak bezstronności
I. Prowadzenie procesu z uchybieniem przepisów postępowania oraz naruszeniem praw stron
do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie
II. Stosunek sędziego "do sprawy" na tle art. 49 KPC
III. Prezentowanie w toku procesu określonego poglądu prawnego
IV. Sytuacja zagrożenia bezstronności sędziego z powodu dodatkowego zatrudnienia:
sędzia - pracownik naukowy
§ 5. Problem aktywności sądu na tle art. 49 KPC
§ 6. Wnioski
Rozdział VI. Postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego
§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Tryb wyłączenia sędziego
I. Pojęcie strony w kontekście wniosku o wyłączenie sędziego
II. Wniosek o wyłączenie sędziego
III. Uprawdopodobnienie przyczyn wyłączenia
IV. Termin zgłoszenia wniosku o wyłączenie sędziego
V. Czynności niecierpiące zwłoki
VI. Obowiązek sędziego zawiadomienia o istniejącej podstawie wyłączenia i wstrzymania
się od udziału w sprawie
VII. Sędziowskie zawiadomienie o podstawie wyłączenia a wyjaśnienia wobec złożonego
przez stronę wniosku o wyłączenie
§ 3. Rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego
I. Sąd orzekający w przedmiocie wyłączenia i jego skład
II. Pojęcie sądu przełożonego
III. Problem zaskarżalności orzeczeń oddalających wniosek o wyłączenie sędziego
wydawanych przez sąd II instancji
§ 4. Odrzucenie wniosku o wyłączenie sędziego
I. Problem oczywistej bezzasadności wniosku o wyłączenie sędziego jako podstawy jego
odrzucenia. Wniosek oczywiście bezzasadny jako pierwszy wniosek w sprawie
II. Wniosek "oparty na tych samych okolicznościach" jako podstawa odmowy
merytorycznego rozpoznania żądania wyłączenia sędziego
III. Skład sądu orzekającego w sytuacji złożenia wniosku ponownego - opartego na tych
samych okolicznościach, co poprzedni
IV. Problem odpowiedniego stosowania art. 51 KPC do wniosków podlegających odrzuceniu
V. Wniosek o "wyłączenie sądu"
VI. Problem zaskarżalności orzeczenia o odrzuceniu wniosku o wyłączenie sędziego
Rozdział VII. Wybrane przypadki wyłączenia innych podmiotów w procesie
cywilnym
§ 1. Uwagi wprowadzające
§ 2. Wyłączenie ławnika
§ 3. Wyłączenie referendarza sądowego
§ 4. Wyłączenie prokuratora i innych podmiotów działających na prawach prokuratora
§ 5. Problem przynależności komornika sądowego do "innych organów sądowych"
oraz szczególne zasady wyłączenia komornika
Podsumowanie
Indeks rzeczowy
300 stron, Format: 14.5x20.5cm, oprawa miękka
