ANTY-BEATRYCZE STUDIA NAD KULTUROWĄ HISTORIĄ OBRAZU PIJANEJ I SZALONEJ STARUCHY PRZYBYLSKA R. BOROWICZ S. HOBOT-MARCINEK J. Księgarnia

Anty-Beatrycze

Studia nad kulturową historią obrazu pijanej i szalonej staruchy

„Fascynujący i niepokojący obraz starości, kobiecości i upojenia został odnaleziony i zaprezentowany przez autorów niniejszej książki. Bez wątpienia mamy tu do czynienia z pozycją wybitną, a także pod wieloma względami nowatorską, zwłaszcza gdy chodzi o połączenie metod literaturoznawczych, językoznawczych i studiów nad obrazem. Jest ona również cenną pozycją w ramach badań kulturowych o prawdziwie interdyscyplinarnym charakterze. Można mieć nadzieję, że intrygujący temat i – w tym wypadku nie jest to recenzencki frazes – kontrowersyjny, bulwersujący charakter książki zaciekawią, a nawet zafascynują czytelników”.

Z recenzji prof. dr hab. Anny Czabanowskiej-Wróbel

„O matko Europo […] «Stara pijaczka i wariatka» pisał o Tobie Norwid”, dając wyraz swemu rozczarowaniu europejską cywilizacją, która niejednokrotnie w swojej historii przyjmowała – i przyjmuje także dziś – tę zapomnianą, błazeńską postać z marginesów kultury. Foucault słusznie pytał więc, dlaczego kultura zachodnia zepchnęła na rubieże to wszystko, w czym ukradkiem rozpoznawała własną twarz. Tam właśnie, na kulturowym śmietniku masek, które nie przeszły estetycznego czy ideologicznego recyklingu, odnajdujemy Anty-Beatrycze, postać będącą antytezą wszystkiego, co pożądane i dobre. Jej kulturowa natura najpełniej ujawnia się w byciu archaiczną figurą zaprzeczenia, obrazem niewłaściwym, czymś osobliwym i obrzydliwym zarazem; tyleż śmieszna, ileż wpisująca się w najbardziej nikczemny i perwersyjny model miłości. Jej hortus deliciarum to miejska łaźnia, dom publiczny i piekielny szynk, w którym ona, pijana i szalona starucha, to zwykła prostytutka, rajfurka lub, co najwyżej, podstępna bona i strażniczka «czystości» młodej podopiecznej. To jedno z niespodziewanych (anty)wcieleń Warburgiańskiej Nimfy, nimfa odwrócona, stara błaźnica, figura nie-piękna, jedna z „rzeczy nie do wytrzymania”.

Sebastian Borowicz, Wprowadzenie
Obrazy, które trwają po drugiej stronie ognia 15
„Ogrody z liter i słów” 15
Historiai – w świecie kulturowej fabuły 20
Historia kulturowa oraz instytucjonalna teoria sztuki 22
Anty-Beatrycze: niewłaściwość jako element kulturowej natury obrazu szalonej i pijanej staruchy 25
Inna podmiotowość: teoretycznoliteracki wymiar figury ‘szalonej i pijanej staruchy’ 28
Senex vs anus 30
Transformatywność i postsekularyzm   31

Sebastian Borowicz, Renata Przybylska
Rozdział I. Metodologia badań 39
Figura composita 39
Mulier bona i mulier mala: kobieta kulturowo zaprogramowana 43
Stereotypy, klisze oraz prototypy w perspektywie kulturowej 49
Aparat pojęciowy: podstawowe kategorie i narzędzia analizy 52
Stereotyp 52
Klisza 56
Prototyp    57
‘Szalona, pijana starucha’ jako figura niesiona przez kliszowane teksty kultury 58
Pojęcia w działaniu: efekty prototypowe jako proces modelowania figur kultury 59
Mechanizmy rządzące procesem kategoryzacji 59
Mechanika procesów modelowania i programowania figury ‘szalonej i pijanej staruchy’ z perspektywy językoznawczej 61

Sebastian Borowicz
Rozdział II. Błazeńskie baby: I–III wiek   65
Vetula scelera 66
Dobre i złe właściwości wina 70
Aula diaboli: wczesnochrześcijańskie wzorce i stereotypy 71
Babskie gadanie – odwrócone, niewłaściwe słowa 74

Sebastian Borowicz
Rozdział III. Anus ebria et delirans oraz vetula: IV–X wiek 77
Na kulturowym rozdrożu: romanitas vs christianitas 77
Pijaństwo 81
Dialektyka pijaństwa: dobry i zły kielich pijaństwa 84
Dialektyka szaleństwa: sancta insania i deliratio 86
Praktyki magiczne: vetula ebria et titubantes oraz anus ebria et delirans 88
Wiara vs filozofia: szalona i pijana starucha jako figura retoryczna 95
Vetula i Kalendy styczniowe 101

Sebastian Borowicz
Rozdział IV. Emblemat zła: XI–XV wiek   105
Starość w kuchni   108
Trująca starość kobiet 109
„Dama Starość” – alegoryczny wymiar kobiecej starości   116
Piękno odwrócone    118
Mulier stulta – szaleństwa starych kobiet 123
Szaleństwo seksualne: stara makierela 124
Szaleństwo jako głupota    130
Głupota jako brak wiedzy 130
Anus pia: santa simplicitas i mądrość maluczkich 133
Szaleństwo jako bezbożność 135
Głupota jako błazeństwo: anus cum ludit, morti delicias facit   137
Non vetulam novi cur moriar?   138
Anus saltat 139
Odmłodzenie   140
Szaleństwo jako zabawa: zapusty starych bab 143
Vetula diabola: czarostwo jako rodzaj głupoty, szaleństwa i odstępstwa od Boga    151
Pijaństwo starych kobiet 156
Alewifes 156
Wasserbrennerinnen   158
„Co się może dziać w gospodzie”   160
Vetula: anima peccatrix – podsumowanie 165

Sebastian Borowicz
Rozdział V. W odwróconym świecie obrazu: wiek XVI (sztuki piękne) 169
Rozkosze starca   169
La belissima Diana, il bello Narciso – gest śmiechu   172
„Brzydkie księżne i szpetne staruchy”: starość ikoniczna – wizualizacja oraz wzorce kobiecej starości w sztuce XVI wieku 176
„W książkach poetów przeczytałem…” – odwrócona rzeczywistość obrazu i jej język 182
Stos pokruszonych obrazów – fikcje poetyckie: stara pijaczka i wariatka w sztuce XVI wieku 186
Figury alegoryczne   188
Studia postaci oraz typy społeczne   194
Sposalizio grottesco   200
Kulturowe fabuły i miejsca staruch – ikoniczne i funkcjonalne elementy struktury narracyjnej    203
W warsztacie rzemieślnika 203
Karczma    205
Wesoła kompania .   208
W domu publicznym – ugryzienie starej rajfury 212
Łaźnie i fontanny 215
Contro il villano: dysharmonia w świecie obrazu 218
Doctor Syman   225
Czarownice i sabaty    229
Wütende Heer 231
Kobiece błazeństwo 233
Matka Błaznów    236
Karnawał – „starucha o dobrym sercu zrobi nam tłuste gofry”    239
W świątyni Flaszy   244
Somnum ne rumpe. Quiesco   245
„Starzejąc się / Widzimy świat dziwniejszym” – podsumowanie   251

Joanna Hobot-Marcinek
Rozdział VI. Dychotomie – wiek XVI (literatura)    255
Alcahueta – mateczka rajfurka   255
Vieja barbuda   261
Córki Celestyny   267
„Won, ty z cuchnącą dziurą”. Descriptio vetulae   273
„Policzki barwiczkami sobie malują” 282
Faon   286
Baba-Barbara   290
Błazen emancypator   293
„Popijają sobie ile wlezie […] śmieją się z tego wszyscy” 301
Anty-Laura – podsumowanie   308

Sebastian Borowicz
Rozdział VII. W stronę realizmu – wiek XVII (sztuki piękne)   313
Wizualna sekcja starości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Fałszywe obrazy kobiecej starości? Urealnienie i świat
barokowej groteski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Wzorce i antywzorce epoki: anus pia vs anus ebria . . . . . . . . . . . . . 327
„Straszne, zgrzybiałe i pomarszczone”. Portrety i narracje . . . . . . . . 339
Figury i narracje prototypowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Prototyp 1: Malle Babbe i jej siostry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .      340
Prototyp 2: dionizyjska starucha i pijany Sylen . . . . . . . . . . . . . .       345
Błazeństwa i karnawały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .       348
Rzymski trop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .      355
Pozostałe narracje i profile o charakterze alegoryczno-
-moralizatorskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
Iluzja realności? – podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377

Joanna Hobot-Marcinek
Rozdział VIII. „Dziwaczna perspektywa”. Anamorfozy – XVII wiek (literatura) 379
„Vieille hou, hou”, „vieil hibou”   379
„Staroszpetna” baba   383
„Sprośny babsztyl” 389
Wytarty zamtuz – stara Macette 399
Swojskie Dorotki – Cortigiane oneste 404
Baba „czartu oddana” 406
Wierutne pijanice – gorzałczane baby   416
Zła baba – podsumowanie   423

Joanna Hobot-Marcinek, Sebastian Borowicz
Rozdział IX. Oświeceniowe „wyjście z niepełnoletności” – wiek XVIII 429
Nowy wiek 429
Spadek po wieku XVII   430
Kazus Hogartha 434
Nowy status starości 435
Deformacje 437
„Niewinna baba” – „Straszna czarownica”   438
Kobieta wódką zalana. „Trzymajcie mnie […] pijaczkę, upitą łajdaczkę” 453
„Pijana polityka” caryc 457
Święte wariatki i klikusze 462
Persona non grata – podsumowanie 468

Joanna Hobot-Marcinek
Rozdział X. Nowy, lepszy wiek XIX – kloszardki i megery doby industrializacji 471
„Niech Pani Baubo nam przewodzi” 471
„Galerniczki wrażliwości” 477
Mere maquerelle i chciwe megery 481
Marcela 492
Flâneur 502
Pisarka-artystka 512
Vetula – femme fatale 520

Joanna Hobot-Marcinek
Zakończenie. Stara wariatka Europa   533
Stara wariatka Europa II 536

Appendix

Renata Przybylska
‘Ta, która wie’ – uwagi o kulturowym stereotypie ‘pijanej i szalonej staruchy’ w świetle danych językowych   539
Główna rama kategoryzacyjna 539
Nazwy 540
Wiek i wygląd 543
Strój 544
Cechy psychiczne, usposobienie i charakter 545
Upodobanie do pijaństwa i szaleństwo 547
Szaleństwo 548
Rola stręczycielki   548
Rola czarownicy i wiedźmy   551
Inne typowe zajęcia   556
Typowe sceny życia i działania 556
Status społeczny, w tym status rodzinny 557
Ocena   558

Bibliografia
Indeks nazwisk 593

612 stron, Format: 16.0x23.0cm, oprawa miękka

Po otrzymaniu zamówienia poinformujemy,
czy wybrany tytuł polskojęzyczny lub anglojęzyczny jest aktualnie na półce księgarni.