Czystki i terror na Ukrainie (1934-1938)
Po zabójstwie Siergieja Kirowa w dniu 1 grudnia 1934 r. drugi sekretarz Ambasady RP w
Moskwie Antoni Kałuski, obserwując represje, które po tym nastąpiły, napisał: „Od
dziesięciu dni żyjemy tutaj w oparach krwi bezmyślnie przelewanej”. W Związku
Sowieckim rozpoczynał się kolejny krwawy etap – czystek i terroru. Przez następne
cztery lata – zwłaszcza w okresie jeżowszczyzny – „opary krwi” będą się
unosiły na sowieckim krajobrazie bez przerwy. Jednak Kałuski w momencie pisania tych słów
błędnie założył, że jest to „krew bezmyślnie przelewana”. Otóż zarówno samo
zabójstwo, jak i to wszystko, co się działo później, miało swój cel – posłużyło
rozprawieniu się przez Stalina z każdym, kto mógłby mu zagrozić, zwłaszcza podczas
możliwej wojny ze światem kapitalistycznym.
Represje rozlały się po całym Związku Sowieckim, nie uniknęła ich, oczywiście,
jedna z kluczowych składowych „państwa robotników i chłopów” – sowiecka
Ukraina. Na miejsce analizy wybrałem właśnie tę republikę. Po pierwsze: wynikało to
z chęci kontynuacji badań nad stalinizmem na sowieckiej Ukrainie. Po drugie: chciałem
spojrzeć na czystki i terror z punktu widzenia nie centralnego – z perspektywy Kremla,
ale z „prowincji” i opisać ten okres w kluczowej dla systemu komunistycznego
republice związkowej. Pierwszymi ofiarami czystek padli komuniści, następnie sami
enkawudziści, oficerowie Armii Czerwonej, później od lat 1937–1938 zwykli ludzie –
robotnicy, chłopi (ponownie), urzędnicy – więzieni, katowani i mordowani podczas
licznych operacji prowadzonych wówczas przez NKWD.
W ciągu 15 miesięcy skazano na Sowieckiej Ukrainie około 200 tys. osób, a czego
ponad 120 tys. rozstrzelano. W całym ZSRR w tym okresie skazano około 1,5 mln osób, z
czego połowa została zamordowana.
Wykaz skrótów . 7
Wstęp 9
Rozdział I
Początek czystek (1934–1936) 23
1.1. Przed 1 grudnia 1934 r. . 23
1.1.1. Czystka partii, kontrola i wymiana dokumentów partyjnych 28
1.2. Zabójstwo Kirowa i nowa fala represji 38
1.2.1. Sfabrykowanie w 1935 r. spraw tzw. organizacji borot’bistów i trockistów
42
1.3. Dalsze poszukiwanie rzekomych wrogów 47
1.4. Pierwszy proces moskiewski i reperkusje na Ukrainie . 57
Rozdział II
Wielki Terror (1937–1938) . 68
2.1. Dane statystyczne 68
2.2. Metody uzyskiwania zeznań 75
2.3. Represje wobec członków partii, aparatu NKWD i Armii Czerwonej . 86
2.3.1. Postanowienie KC WKP(b) z 13 stycznia 1937 r. . 86
2.3.2. Lutowo-marcowe (1937 r.) plenum KC WKP(b) 94
2.3.2.1. Marcowe (1937 r.) plenum KC KP(b)U 105
2.3.2.2. Odwołanie Balickiego i czystka w ukraińskim NKWD 107
2.3.2.3. Czystka w armii 123
2.3.3. Kolejna fala represji w KP(b)U . 133
2.3.3.1. Sprawa byłych borot’bistów 137
2.3.3.2. Dalsze aresztowania . 141
2.3.3.3. Aresztowanie Kosiora . 151
2.3.4. Ołeksandr Uspeński i druga czystka w ukraińskim NKWD 156
2.3.5. Ucieczka Uspeńskiego i trzecia czystka w ukraińskim NKWD . 166
2.4. Represje wobec wsi . 168
2.4.1. Operacja 00447 . 169
2.4.2. Otwarte procesy 186
2.5. Operacje narodowościowe 190
2.5.1. Represje wobec Polaków . 194
2.5.1.1. Represje wobec Polaków przed 1937 r. . 194
2.5.1.1.1. Deportacje 194
2.5.1.1.2. Inne represje . 214
2.5.1.2. Operacja polska 00485 225
2.5.2. Represje wobec Niemców . 235
2.5.2.1. Przed masowym terrorem 235
2.5.2.2. Operacja 00439 . 240
2.5.3. Inne operacje narodowościowe . 243
2.5.3.1. Syjoniści . 247
2.6. Represje wobec żon i dzieci „wrogów ludu” . 249
2.7. Koniec jeżowszczyzny 258
Rozdział III
Nastroje społeczne . 263
3.1. Komentowanie sytuacji politycznej . 264
3.2. Niezadowolenie z sytuacji bytowej 280
3.3. Stosunek do represji wobec komunistów . 289
3.4. Nastroje wojenne . 293
3.5. Strach o własny byt . 296
3.6. Donosicielstwo . 303
Zakończenie . 315
Bibliografia . 321
Aneks 345
Indeks osób . 359
373 strony, Format: 16.0x22.5cm, oprawa twarda
