Reformacja w Polsce a dziedzictwo Erazma z Rotterdamu
Autor prezentuje dzieje reformacji w Królestwie Polskim w latach 1518–1566, ze
szczególnym uwzględnieniem roli polskich erazmian, rozumianych zarówno jako przyjaciele
i korespondenci Erazma z Rotterdamu, jak też – szerzej – jako admiratorzy jego
dzieł. Niderlandzki filozof – kluczowa postać w dziejach humanizmu na północy Europy
– odegrał istotną rolę w początkach reformacji oraz wpłynął na rozwój ówczesnej
myśli politycznej.
W okresie reformacji można mówić o dwóch generacjach polskich erazmian. Do
pierwszej, wąsko pojmowanej grupy zalicza się przede wszystkich Piotra Tomickiego,
Krzysztofa Szydłowieckiego, Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka oraz członków rodziny
Łaskich. W drugiej połowie panowania Zygmunta Starego tworzyli oni ścisłą elitę
polityczną Królestwa Polskiego. Do szerszego kręgu należeli Andrzej Zebrzydowski,
Stanisław Hozjusz i Andrzej Frycz Modrzewski, których największa aktywność przypadła
na okres panowania Zygmunta Augusta.
W studiach historycznych nad dziejami polskiej reformacji dominowały do tej pory ujęcia
społeczne, regionalne i biografistyczne. Maciej Ptaszyński ukazuje reformację jako
proces, w którym pytanie o podstawy wiary pociągnęło za sobą przemiany teologiczne,
społeczne i polityczne. Dokonywały się one w wyniku nieustannej komunikacji między różnymi
ośrodkami w Europie, wymiany idei i przepływu ludzi, wśród których erazmianie
odgrywali znaczącą rolę. Autor stawia tezę, że rodzimi erazmianie współtworzyli
reformację w Polsce, a jednocześnie musieli reagować na zmiany, które ona przyniosła
– kształtowali zatem przebieg procesów obejmujących całe społeczeństwo, będąc
zarazem ich uczestnikami. Jako członkowie elit intelektualnych wnikliwie studiowali zarówno
traktaty reformacyjne, jak i polemiki antyreformacyjne. Jako członkowie elit politycznych
współdecydowali o pierwszych oficjalnych reakcjach na reformację. Mieli także wpływ
na ostateczny kształt relacji między nowożytnym państwem a Kościołami
protestanckimi.
Takie ujęcie tematu pozwala postawić ważne pytanie, na ile dziedzictwo Erazma –
zwolennika pokojowego rozwiązywania sporów politycznych i religijnych, przywiązanego do
jedności chrześcijańskiego świata i pozostającego przy Kościele katolickim –
bezpośrednio i pośrednio oddziaływało na przebieg procesów reformacyjnych również w
Polsce.
Wstęp
.
9
1. Przedmiot badań
9
2. Baza źródłowa
.
10
3. Stan badań
.
13
4. Tezy i metoda
.
18
5. Struktura pracy
.
20
Rozdział 1. Reformacja humanistów
23
Wstęp
.
23
1.1. Drogi transferu
.
24
1.2. Czas Erazma
.
32
1.3. Erazmianizm a reformacja
. 42
1.4. Erazmianie w Polsce wobec reformacji
54
1.5. Erazmianie a Erazm i Melanchton
63
1.6. „Apostoł Polski” w Wittenberdze
. 70
1.7. Długie zrywanie więzi z Wittenbergą
. 77
1.8. Śmierć Erazma, filipizm i irenizm
. 83
Podsumowanie
93
Rozdział 2. Reformacja miejska w Prusach Królewskich i Koronie
.
96
Wstęp
.
96
2.1. Reformacja w miastach
. 96
2.2. Pierwsze reakcje dworu i króla
118
2.3. Interwencja monarchy
. 126
2.4. Represje
140
2.5. Reformacja miejska a reformacja książęca
151
2.6. Wnioski
156
2.7. Ekskurs: kontynuacja „ukrytej” reformacji miejskiej
158
Podsumowanie
179
Rozdział 3. Wobec reformacji książęcej
. 180
Wstęp
.
180
3.1. Erazmianie jako elita dworu
. 181
3.2. Pierwsze edykty antyluterańskie a kierunki polityki zagranicznej 187
3.3. Antyluteranizm Zygmunta Starego a erazmianizm . 203
3.4. Reformacyjny przewrót: sekularyzacja Prus
. 208
3.5. Zmiany układu sił a kreowanie wizerunku chrześcijańskiego władcy
216
3.6. Erazmianie a sprawa węgierska
225
3.7. Elekcja vivente rege, dialog konfesji i upadek Łaskich . 237
3.8. Zabiegi dworu o utrzymanie neutralnego kursu 256
3.9. Wobec wojny religijnej
. 278
Podsumowanie
292
Rozdział 4. Reformacja szlachecka
. 294
Wstęp
.
294
4.1. Antyklerykalizm kleru i szlachty
. 295
4.2. Kryzys polityczny lat trzydziestych a elekcja vivente rege . 316
4.3. Wymiana elity politycznej
. 327
4.4. Reakcja antyprotestancka
. 335
4.5. Narodziny publicystyki: De poena homicidii
340
Podsumowanie
355
Rozdział 5. Przełom reformacyjny (1548–1551)
360
Wstęp
.
360
5.1. Zawiedzione nadzieje
360
5.2. Walki polityczne i konfesyjne
. 386
5.3. Prowokacje i symboliczne zerwanie
. 392
5.4. Kryzys
408
Podsumowanie
426
Rozdział 6. Późna reformacja
429
Wstęp
.
429
6.1. Początek przemian
. 430
6.2. Rozpad stronnictwa biskupów i ofensywa protestantów . 444
6.3. Piśmiennictwo protestanckie i erazmiańskie
451
6.4. Recepcja dzieł Frycza podczas sejmu piotrkowskiego 1555 r . 474
6.5. Skutki i echa sejmu 1555 r
. 484
6.6. Odpowiedź Rzymu: nuncjusz Lippomano przeciw via media 493
6.7. Mobilizacja protestantów
. 509
Podsumowanie
514
Rozdział 7. Czas konfesji
. 516
Wstęp
.
516
7.1. Treści konfesyjne w debacie przedsejmowej
517
7.2. Sejm warszawski 1556/1557 r
. 528
7.3. Powrót Jana Łaskiego
. 536
7.4. Radykalizacja i konflikty
544
7.5. Sejm piotrkowski 1558 r
547
7.6. Frycza O Kościele księga druga
562
7.7. Budowa struktur kościelnych
. 571
Podsumowanie
577
Rozdział 8. Schyłek reformacji i koniec świata erazmian
579
Wstęp
.
579
8.1. Nowe rozdanie
.
580
8.2. Kontrowersja wokół poglądów Franciszka Stankara 583
8.3. Rozpad Kościoła reformowanego w Małopolsce i konsolidacja katolicka
.
604
8.4. Sejm piotrkowski 1562/1563 r
. 610
8.5. Powstanie dwóch organizacji kościelnych w Małopolsce . 615
8.6. Sejm warszawski 1563 r. i przyjęcie postanowień soboru trydenckiego
.
621
8.7. Sejm piotrkowski 1565 r
634
8.8. Antytrynitaryzm i Sylwy Frycza
. 639
Podsumowanie
656
Zakończenie
659
Wykaz skrótów
.
664
Bibliografia
667
Indeks osób
720
478 stron, Format: 17.1x23.9, oprawa twarda
