Średniowieczna teoria literatury w Polsce
Rekonesans
Książka omawia europejskie źródła wiedzy o literaturze, upowszechnianej w Polsce
średniowiecznej w toku nauki na poziomie trivium, a w szczególności – treści
doktrynalne traktatów teoretycznych układanych przez rodzimych uczonych, głównie w XV
stuleciu. W centrum zainteresowania znalazły się dwie dyscypliny: ars grammatica oraz
ars rhetorica. W obrębie gramatyki uwzględniono dwa jej nurty: językoznawczy oraz
literaturoznawczy (według formuły Kwintyliana: recte loquendi scientia – poetarum
enarratio). Badając drugi z nich, nie natrafiono wprawdzie na układane w Polsce traktaty
o poezji, ale potwierdzono doniosłą rolę edukacyjną kopiowanych i wykładanych niemal
do końca XV w. europejskich „poetrii” z XII i XIII w., a zwłaszcza wierszowanych:
Poetria nova Godfryda z Vinsauf oraz Laborintus Eberharda z Bremen. Omawiając sztukę
retoryczną, autorka nie ogranicza się do dzieł tytułowanych ars rhetorica, ale opisuje
również średniowieczne odgałęzienia głównego nurtu teorii, jakimi były: ars
dictaminis, ars memorativa oraz ars praedicandi. Na szczególną uwagę zasługują artes
dictaminis polskiego pochodzenia, będące zasadniczo podręcznikami sztuki układania
listów i dokumentów, ale uważane (według tradycji europejskiej) za wykłady zasad
tworzenia utworów pisanych prozą bądź wierszem (metrycznym lub rytmicznym). W drugiej
części książki autorka podejmuje próbę rekonstrukcji średniowiecznych wykładni
kluczowych terminów i pojęć, organicznie związanych z omówionymi wcześniej
kierunkami teorii literackiej. Przedstawia również tezę metodologiczną, według której
bez zrozumienia średniowiecznych konotacji pojęć teoretycznych nie można należycie
odczytać i objaśnić ówczesnej twórczości poetyckiej bądź prozatorskiej.
Od autorki / 11
Wprowazenie / 17
Średniowieczna teoria literatury jako system / 17
Septem artes liberales / 17
Średniowieczna „teoria literatury” – próba usprawiedliwienia nazwy / 20
Edukacja literacka w Polsce średniowiecznej / 26
Trivium podstawą nauczania na poziomie średnim / 26
Metody nauczania gramatyki i retoryki w szkołach katedralnych / 29
Trivium w programie uniwersyteckim / 31
Część I. Kierunki „sztuki słowa”
Nurt gramatyczny
Nauka o języku, czyli recte loquendi scientia / 41
Gramatyka „normatywna” (ars grammatica) / 41
Terminologia i starożytne korzenie sztuki gramatycznej / 41
Gramatyka średniowieczna w Europie łacińskiej / 47
Gramatyka w Polsce średniowiecznej / 50
Gramatyka „spekulatywna” (modi significandi) / 58
Granice czasowe. Twórcy / 58
Treści doktrynalne / 60
Modi significandi w Polsce / 61
Nauka o poezji – jako sztuka objaśniania dzieł (poetarum enarratio) / 67
Lektury obowiązkowe (auctores) / 67
Auctores w procesie edukacyjnym / 67
Średniowieczne listy auctorum / 70
Auctores w Polsce średniowiecznej / 73
Szkolna interpretacja dzieł (accessus ad auctores) / 78
Europejskie accessus ad auctores: wybrane pojęcia teoretyczne 78
Objaśnianie autorów / 84
Komentarze do dzieł literackich / 87
Nauka o poezji – jako sztuka układania dzieł poetyckich / 91
Średniowieczne „poetrie” / 91
Terminologia / 91
Europejskie traktaty o poezji / 93
Teoretycy i ich dzieła / 93
Przedmiot opisu: poesis metrica – poesis rithmica – prosa / 96
Źródła i układ traktatów / 105
Treści doktrynalne poetrii / 106
Poeta – poema (opus) – poesis / 106
Reguły formowania utworu / 114
Nurt retoryczny
Średniowieczna teoria wymowy (ars rhetorica) / 133
Retoryka starożytna w średniowieczu łacińskim / 133
Retoryka średniowieczna w Europie (wybrane zagadnienia) 138
Retoryka w Polsce średniowiecznej / 141
Ars dictaminis – teoria utworu pisanego / 151
Terminologia / 151
Geneza i rozwój ars dictaminis w Europie południowej i zachodniej / 152
Ars dictaminis w Polsce / 156
Treści doktrynalne: dictamen – formowanie się pojęcia / 164
Koncepcje dyktamenu w Polsce średniowiecznej / 169
Dictamen – pojęcie / 169
Dictamen – kompozycja i styl / 173
Libri formularum / 182
Ars memorativa – sztuka zapamiętywania / 187
Geneza starożytna / 187
Ars memorativa w średniowieczu /191
Średniowieczna ars memorativa w Polsce / 200
Ars praedicandi – sztuka układania kazań / 206
Terminologia / 206
Rozwój teorii europejskiej / 207
Artes praedicandi w Polsce średniowiecznej / 210
Treści doktrynalne i podstawowe pojęcia / 213
Praedicator / 214
Sermo / 218
Część II. Poszukiwania terminologiczne
Terminy średniowieczne przedmiotem rekonstrukcji / 225
Allegoria w myśli średniowiecznej / 227
Starożytne definicje retoryczne / 227
Alegoria w egzegezie biblijnej / 230
Alegoria w poetyce i retoryce średniowiecza / 234
Pojęcie alegorii w Polsce średniowiecznej / 243
Integumentum / involucrum wobec pojęcia alegorii / 245
Terminy / 245
Integumentum / involucrum w średniowieczu europejskim / 246
Wpływ egzegezy biblijnej / 252
Integumentum w XIII wieku / 254
Integumentum / involucrum w Polsce / 255
Genera dicendi: średniowieczny wykład teorii „trzech stylów” / 257
Stosowność w tradycji starożytnej / 257
„Trzy style” w starożytności / 258
Teoria „trzech stylów” w średniowieczu / 262
Teoria „trzech stylów” w Polsce średniowiecznej / 268
Ornatus difficilis / ornatus facilis, czyli różne rodzaje ozdobności stylu / 272
Tradycja starożytna / 272
Europejska teoria średniowieczna / 275
Ornatus difficilis / facilis w Polsce średniowiecznej / 281
Transsumptio / 283
Termin i pojęcie w teorii europejskiej / 283
Teoria transumpcji w Polsce średniowiecznej / 290
Prozopopeja / 294
Terminologia / 294
Uosobienie w retoryce rzymskiej / 295
Imagines agentes / 300
Średniowieczna teoria uosobienia / 304
Uosobienie w świadomości teoretycznoliterackiej w Polsce / 308
Czy warto rekonstruować dawne pojęcia? / 311
Próba podsumowania / 317
Dopełnienia źródłowe / 321
Wykaz literatury przedmiotu / 367
Summary /383
Indeks osobowy / 387
400 stron, Format: 14.5x21.1, oprawa miękka
