Dom drewniany w Polsce
Tysiąc lat historii
W badaniach nad życiem ludzi w przeszłości wiele uwagi poświęcano budownictwu. W
nim widziano przejaw dawnych stosunków etnicznych i osadniczych, nie mówiąc już o
kulturowych. Do badań etnogenetycznych było i jest włączane regionalne budownictwo
drewniane. Tam, gdzie brakowało drewna, skupiano uwagę na domach konstruowanych z
różnych materiałów. Niektórzy autorzy ujmowali problem w szerokim zakresie,
dopatrując się związków historycznych w wielkiej skali, inni omawiali temat z
lokalnego punktu widzenia, patrząc na drewniany dom własnego pradziadka jak na świadka
narodowych dziejów. Zasadność kwestii skupia się właściwie na jednym problemie, tj.
na obiektywnym podejściu do badanego zagadnienia. Na ogół nie spotykamy podstawowych
fałszywych wniosków w pracach regionalnych, bowiem mały zakres terenowy badań zwykle
nie zezwala na formułowanie szerszych wniosków, zwłaszcza o charakterze genetycznym.
Natomiast przy omawianiu określonych tematów o dużych, międzynarodowych zasięgach
geograficznych można natrafić na trudności w osiągnięciu materiałów dowodowych, na
szybszy ich zanik i niemożliwość sprawdzenia. Ponadto przy retrospektywnej analizie, co
jest szczególnie istotne przy etnogenetycznym ujmowaniu budownictwa, cofając się
dochodzimy do momentu, gdy zaczyna brakować materiałów dowodowych w postaci konkretnych
obiektów, ale są źródła historyczne, w których znajdujemy materiały opisowe.
(fragment Uwag wstepnych, s. 7)
Jerzy Czajkowski (ur. 1931), absolwent etnografii UJ, doktor
habilitowany, od 1985 docent, od 1999 profesor na Wydziale Archeologii Uniwersytetu
Rzeszowskiego. Doktorat otrzymał w 1965 r. za pracę Wiejskie budownictwo mieszkalne w
Beskidzie Niskim i na przyległym Pogórzu, tytuł doktora habilitowanego w 1983 r. na
podstawie opublikowanej rozprawy Muzea na wolnym powietrzu w Europie, wyróżnionej przez
Ministra Kultury i Sztuki powołaniem autora na stanowisko docenta. W latach 1953-1972
był pracownikiem muzeum Etnograficznego w Krakowie, a w latach 1973-1999 dyrektorem
Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Przez wiele lat był członkiem Komitetu
Etnologicznego PAN w Warszawie i Komisji Etnograficznej PAN w Krakowie, członkiem
Związku Muzeów na Wolnym Powietrzu oraz różnych naukowych stowarzyszeń w kraju i za
granicą. Jest też autorem licznych artykułów z zakresu kultury materialnej, sztuki
ludowej, budownictwa, skansenologii oraz historii osadnictwa Karpat w fachowych
czasopismach krajowych i zagranicznych.
Uwagi wstępne
Wprowadzenie historyczne
ROZDZIAŁ I: RYS HISTORYCZNY
1. Etap najstarszy
Dom jednownętrzny
Terminologia domu
Terminologia izby
Ziemianka jako mieszkanie
Izba jako dom
2. Początkowy etap rozwoju domu
Dom dwuwnętrzny
Izba z sienią szałasową
Izba połączona konstrukcyjnie z sienią
Terminologia sieni
Izba z komorą
Inne pojęcia dotyczące pomieszczeń mieszkalnych
3. Etap średniowieczny
Komora i jej terminologia
Komnata i jej terminologia
Budowa domu z komnatą
Izba biała i czarna
Piekarnia
Alkierz
ROZDZIAŁ II: DOM SZEROKOFRONTOWY
1. Kierunki rozwoju domu
Ustalenia teoretyczne
2. Dom szerokofrontowy, asymetryczny
Forma podstawowa: Dom centralny
Formy pochodne
Dom centralny z izdebką w sieni
Dom ze zredukowaną sienią
Dom trójwnętrzny z dwiema izbami w amfiladzie, bez komory
Dom z dwiema izbami w amfiladzie pomiędzy sienią a komorą
Dom centralny ze stajnią dostawioną do komory
Dom centralny ze stajnią dostawioną do sieni
Dom z komorami z boków budynku
3. Dom szerokofrontowy, symetryczno-trójwnętrzny
Forma podstawowa: dom symetryczno-trójwnętrzny z komorą
Odkrycia w Pułtusku: czas powstania domu
Zasięg geograficzny domu symetryczno-trójwnętrznego z komorą od XVI do XX wieku
Formy pochodne
Dom z dwiema izbami w amfiladzie, z sienią i komorą lub stajnią
Dom trójwnętrzny ze stajnią przy komorze
4. Dom szerokofrontowy, symetryczno-dwuizbowy od XVI do XX wieku
Forma pochodna: dom symetryczno-dwuizbowy z przybudowaną stajnią
5. Dom szerokofrontowy, trójwnętrzny, ze stajnią
Wcześniej był okólnik
Stajnia, obora czy chlew?
Dom jednoizbowy ze stajnią
6. Dom szerokofrontowy, wielownętrzny
ROZDZIAŁ III: DOM WĄSKOFRONTOWY
1. Uwagi ogólne
2. Forma podstawowa: dom wąskofrontowy, trójwnętrzny, bez podcienia
Uwagi historyczne
3. Dom wąskofrontowy, podcieniowy
Uwagi historyczne
4. Różne formy domów wąskofrontowych
Dom z podcieniem nadwieszonym
Dom z podcieniem narożnym
Dom z podcieniem słupowym w szczycie
5. Podlaska odmiana domów z podcieniem narożnym
Spis map
Spis rycin
Spis ilustracji
Słownik pojęć
Bibliografia
Skorowidz geograficzny
Summary: The Wooden Home in Poland: A Thousand Year History
Zusammenfassung: Holzhäuser in Polen. Tausend Jahre Geschichte
254 strony, Format: 16.5x24.0cm, oprawa twarda